बांधवगड और संजय दुबरी, सिर्फ बाघ नही बहोत कुछ..!!

 

“जंगलो ने मुझे जो सबसे अहम बात सिखाई है, वह है सही समय पर सही जगह पर होना”…🐾🐾

पुणे से बांधवगढ़ और फिर मध्य प्रदेश में संजय दुबरी एनपी तक लगभग 1500 किलोमीटर से अधिक की यात्रा करते हुए, सुबह 4.30 बजे उठकर मध्य भारतीय जंगलों सवरे की ठंड का सामना करते हुए, धूल भरे और ऊबड़-खाबड़ रास्ते पर पंजो के निशानों का पीछा करते हुए, जब आप सड़क के बीचों-बीच बैठे एक बड़े नर बाघ को उत्सुकता से आपकी ओर देखते हुए देखते हैं, तो आप उन सभी कठिनाइयों को भूल जाते हैं जिनसे आप गुजरे हैं। मार्च महिने के  ईस् समय में पूरा जंगल रंग-बिरंगे फूलों से खिल जाता है जो मधुमक्खियों को आकर्षित करते हैं जो हर समय आपके चारों ओर भिनभिनाती रहती हैं, आप गर्मियों की दोपहर की गर्मी को अवशोषित करने के लिए एक स्थान पर घंटों इंतजार करते हो और अंत में जंगल का राजा अपने आराम क्षेत्र से बाहर आता है और आपके वाहन के साथ चलना शुरू कर देता है, आप बस इतना कर सकते हैं कि भगवान या उस शक्ति को धन्यवाद दें जिसने आपको ऐसे दृश्यों को देखने के लिए भाग्यशाली बनाया है, जंगल मेरे लिए यही करता है! और यह एकमात्र चीज नहीं है, शाम की सैर से लेकर गोधूलि में रिसॉर्ट में जंगल का संगीत सुनने से लेकर सैकड़ों खिलते हुए पलाश पेडोके  दृश्य से अचंभित होने तक जो क्षितिज को लाल रंग में रंग रही हैं,ये सूची अंतहीन है कि मैं जंगलों में क्यों जाता रहता हूं!

ऊपर लिखे शब्द मेरे दिमाग में तब आए जब मैंने यह शेयर करना शुरू किया जो कि जंगलों के बारे में है, वह भी मध्य भारत के (ताडोबा नहीं 😇) और आप बांधवगढ़ को जानते ही होंगे लेकिन दूसरा यानी संजय दुबरी राष्ट्रीय उद्यान बहुत कम जाना जाता है, यहाँ तक कि अनुभवी वन्यजीवीभी नहीं जादा जानते। मैंने पहले भी बांधवगढ़ के बारे में काफी लिखा है और यह वही जंगल है जहाँ मैंने एक ही दिन में 22 (हाँ, आपने सही पढ़ा 22) बाघ देखे हैं लेकिन कुछ दिन आप भाग्यशाली होते हैं बस इतना ही मैं इसके बारे में कहूँगा और बांधवगढ़ का जंगल बाघों से कहीं बढ़कर है, इसका विशुद्ध परिदृश्य अलग से शेयर करने का विषय है। यह तो बाद वाला है, संजय दुबरी, जिसके बारे में मैं और अधिक साझा करना चाहता हूँ, लेकिन पहले बांधवगढ़ के बारे में कुछ बता दूँ, जल्दी से! दो बातें, वहाँ के नए फील्ड डायरेक्टर, डॉ. अनुपम सहाय, ifs, जो पहली नज़र में बैंक एग्जीक्यूटिव (एक निजी बैंक के) जैसे दिखते हैं और आश्चर्यजनक रूप से संवाद में बहुत ही खास हैं और साथ ही सक्रिय हैं और अपने काम को बहुत अच्छी तरह से जानते हैं, जो आजकल एक दुर्लभ मामला है, चाहे वह निजी हो या सरकारी संगठन! वह चाहते हैं कि पर्यटक पार्क में जाएँ, और वह समझते हैं कि वन्यजीवों की सुरक्षा भी उनके कर्तव्य का हिस्सा है, इसलिए वह सख्त हैं और भले ही वह सभी के लिए सुलभ हों, इसका मतलब यह नहीं है कि आप उन्हें हल्के में ले सकते हैं! हमने वन्यजीव और पर्यटन के बारे में कई चीजों पर चर्चा की और मुझे यकीन है कि भविष्य में आप (पाठक) मुझसे इस जगह के बारे में और अधिक जानने वाले हैं! दुर्लभ बात यह है कि टूर ऑपरेटर से लेकर रिसॉर्ट जीएम और गाइड तक सभी एफडी के बारे में अच्छी बातें कर रहे थे, फिर से एक दुर्लभ बात खासकर जब आप एक सरकारी सेवा में हों! एक और रोचक बात जो मैं अंत में साझा करूँगा (मतलब आगे और भी बहुत कुछ है, 😀) लेकिन उससे पहले बांधवगढ़ के एक और व्यक्ति के बारे में, सुनील भाई उर्फ सरपंच (उनके स्थानीय मित्र उन्हें प्यार से बुलाते हैं), सुनील यादव, जो एक दशक पहले पार्क में और उसके आसपास एक युवा, मस्तमौला (इसे सकारात्मक रूप से लें) जिप्सी चालक थे, लेकिन आज वे एक परिपक्व चालक सह टूर ऑपरेटर हैं और बांधवगढ़ में एक छोटे से छह कमरों वाले होम-स्टे के मालिक हैं। मैंने उनकी येत यात्रा देखी है और उनके जैसे लोग जो वास्तव में परिवर्तन करने वाले हैं या कहें कि समय की जरूरत हैं, वन्यजीव पर्यटन को आय के साधन के रूप में उपयोग करके उन्होंने खुद का एक छोटा सा साम्राज्य बनाया है जो लगभग पंद्रह परिवारों का भरण-पोषण करता है, और यह बहुत मायने रखता है। जब आप हमारे देश के इन हिस्सों से मेट्रो शहरों की ओर लोगों के बड़े पैमाने पर स्थानांतर को देखते हैं, जहाँ केवल जंगल और खेती है और साथ ही तथाकथित शहरी जीवन शैली के लिए आकर्षण है, तो आपको सुनील जैसे लोगों का महत्व पता चलता है जिन्होंने कड़ी मेहनत करने और जहाँ वे पैदा हुए थे वहीं रहने और समृद्ध होने का फैसला किया, यही वह चीज है जो मुझे सुनील भाई जैसे व्यक्तित्वों के बारे में सबसे अधिक प्रेरित करती है!

और यही मुद्दा श्री अमित दुबे, IFS, एम पीठ वन के मुकुट के एक और रत्न संजय दुबरी NP के फील्ड डायरेक्टर, पूर्व में संजय NP द्वारा उठाया गया था! और वह हमसे मिलने के लिए हमारे रिसॉर्ट तक आए (अंत में रिसॉर्ट के बारे में कुछ शब्द) एक वरिष्ठ सरकारी अधिकारी का एक दुर्लभ इशारा और यही कारण है कि MP वन आगे बढ़ रहे हैं क्योंकि पूरी प्रणाली वन्यजीवों के संरक्षण के लिए सक्रिय रूप से काम कर रही है! उनके पास भी प्रॉब्लेम हैं, जैसे कि कुशल जनशक्ति, वित्त पोषण, विभाग के लिए खराब बुनियादी ढाँचा और संजय दुबरी जैसे पार्क जो बड़े शहरों से बहुत दूर हैं, जिससे आवागमन मुश्किल हो जाता है और स्थानीय लोगों के लिए समृद्धि भी कम होती है। उन्होंने जो कहा या बताया वह बहुत महत्वपूर्ण है, कि पर्यटकों का स्वागत है और इस पर्यटन से उत्पन्न धन को जमीनी स्तर तक पहुंचना चाहिए, यानी जंगलों के आसपास के स्थानीय लोगों तक और सिर्फ कुछ लोगों (टूर ऑपरेटर और रिसॉर्ट मालिकों) तक ही सीमित नहीं रहना चाहिए, तभी यह वन्यजीव संरक्षण में मदद करेगा! यहीं पर "स्थानीय लोगों को बढ़ावा देने" का पहलू सामने आता है, जिसमें होम स्टे से लेकर रिसॉर्ट्स में स्थानीय लोगों को नौकरी देना शामिल है और यह कोई आसान बात नहीं है! चूंकि जो पर्यटक पैसे खर्च करेंगे, उन्हें उनके मानकों के अनुसार सेवा और माहौल की आवश्यकता होगी और यही वह चीज है जो अधिकांश होम स्टे में नहीं होती है, इसलिए हमें होम स्टे ऑपरेटरों को प्रशिक्षित करने की आवश्यकता है, उन्हें बताएं कि शहरी क्षेत्रों से आने वाले पर्यटकों को क्या चाहिए। बल्कि मैं तो होम स्टे चाहने वाले (बनाने वाले) हर परिवार को सलाह दूंगा कि वे अपने एक या दो सदस्यों को ताड़ोबा या बांधवगढ़ जैसे जंगलों में किसी अच्छे होटल/रिसॉर्ट में कम से कम छह महीने के लिए काम करने के लिए भेज दें, ताकि वे पर्यटन को एक व्यवसाय के रूप में समझ सकें।  मैंने कई होम स्टे की विफलता देखी है क्योंकि वे पर्यटकों की बुनियादी जरूरतों को पूरा नहीं कर पाए! जंगलों में घूमने आए और होम स्टे में रहने के लिए तैयार किसी भी पर्यटक की दो सबसे महत्वपूर्ण जरूरतें स्वच्छता और भोजन हैं, यहां वन विभाग आगे आ सकता है और निजी फर्मों का उपयोग करके गैर सरकारी संगठन इस पहलू को मजबूत कर सकते हैं जिससे पर्यटन से प्राप्त धन अंतिम उपयोगकर्ता तक पहुंचेगा। फिर भी टूर ऑपरेटरों का महत्व बना हुआ है क्योंकि वे एक तरह से वन्यजीव, स्थानीय लोगों और बाहरी दुनिया के बीच पुल का काम करते हैं और अगर वे पैसे नहीं कमाएंगे तो उनकी दिलचस्पी नहीं रहेगी। बल्कि मुझे हमेशा लगता है कि वन्यजीवों के लिए वन्यजीव टूर ऑपरेटर (वन विभाग के रूप में पढ़ें) LIC (बिमा कंपनी) के लिए इनसोर्स एजेंट की तरह हैं। जिस तरह से LIC इन एजेंटों का सम्मान और प्रोत्साहन करती है, उससे LIC को अधिक राजस्व प्राप्त होता है, वैसा ही यहाँ भी होना चाहिए! यहाँ बहुत से लोग कहेंगे कि वन्यजीव पर्यटन और बीमा दो अलग-अलग चीजें हैं, लेकिन मैं आपको बहुत स्पष्ट रूप से बता दूँ, अगर हमें वन्यजीवों को बचाना है तो स्थानीय लोगों को आर्थिक रूप से समृद्ध होना चाहिए, तभी वे वन्यजीवों को बचाने के लिए अपना सब कुछ देंगे और इसके लिए हमें ऐसी नीतियाँ बनानी होंगी जो इस परिणाम को सुनिश्चित करें!

संजय दुबरी की बात करें तो यह पुणे से करीब 1700 किलोमीटर दूर है और फिर भी यह दूरी तय करना सार्थक है क्योंकि मैं पुणे से संजय डुबकी रीत NP तक गाड़ी चलाकर गया और पेंच से इस जगह तक करीब छह सौ से ज़्यादा किलोमीटर की दूरी पर जंगल और गेहूँ के बड़े-बड़े खेत हैं! इन जंगलों और गेहूँ के खेतों वाला यह इलाका हमारे देश की गेहूँ की लगभग पचास प्रतिशत ज़रूरतों और बाघों की ज़रूरतों का ख्याल रखता है। चूंकि ये वन क्षेत्र गलियारे हैं, जिन्हें हमें वन्यजीव पर्यटन के नए केंद्र बनाकर संरक्षित करना चाहिए! संजय दुबरी छत्तीसगढ़, यूपी और एमपी की सीमा पर है और देश की कुछ सबसे स्वच्छ नदियों का घर है, जहां आप नदियों या झरनों से सीधे पानी पी सकते हैं क्योंकि आसपास कोई प्रदूषण फैलाने वाला कारक नहीं है, शहरीकरण से दूरी के लिए धन्यवाद! हालांकि वन्यजीवों का मुख्य आकर्षण (दुर्भाग्यपूर्ण तथ्य) यानी बाघों के दर्शन यहाँ थोड़े कम होते हैं और इसका कारण यह है कि पार्क में फैले विशाल और बारहमासी जल निकाय हैं, बाघों को खुले में आने की ज़रूरत नहीं पड़ती और जंगल में खुले या घास के मैदान कम हैं। साथ ही, पार्क में और उसके आस-पास कई गाँव हैं, जिससे बाघों को दिन के उजाले में घूमने में थोड़ी सावधानी बरतनी पड़ती है। और चूंकि पर्यटक वाहनों की संख्या कम है, इसलिए बाघों को अभी भी पर्यटकों की आदत नहीं है और वे जंगल के अंदर ही रहना पसंद करते हैं। फिर भी, संजय दुबरी पार्क में एक ऐसी कहानी है जो हर इंसान की आँखों को नम कर देगी, न कि सिर्फ़ वन्यजीवों की। कुछ साल पहले, एक बाघिन जो अपने तीन बच्चों को जन्म दे रही थी, संजय दुबरी के पास से गुज़रने वाली रेलवे लाइन की वजह से मर गई थी (एक और ख़तरा) और जब वन विभाग ने तीन छोटे बच्चों को बचाने की कोशिश की तो वे पहले उन्हें नहीं ढूँढ पाए। चिंतित होकर, शावकों की खोज शुरू हुई और कुछ दिनों के बाद सबसे दिलचस्प घटना सामने आई, एक अन्य बाघिन जो मृतक बाघिन की सौतेली बहन थी, जिसके खुद भी तीन शावक थे, वह इन तीन अनाथ शावकों की भी देखभाल करती देखी गई। यह सुनने में नहीं आता क्योंकि बाघ निजी जानवर हैं और अक्सर एक बाघिन को अन्य बाघिनों के बच्चों को मारने के लिए भी जाना जाता है और यहाँ एक बाघिन है जो अपने बच्चों के साथ मिलकर अन्य शावकों की देखभाल कर रही है। और छह बाघों को पालना आसान नहीं है, क्योंकि उन्हें खिलाने के लिए उसे हर दिन शिकार करना पड़ता है जो उसने किया और इसीलिए बाघिन को अब मौसी (चाची) के नाम से जाना जाता है! वन विभाग के लिए वह T28 है लेकिन स्थानीय लोग और वन अधिकारी निजी तौर पर उसे प्यार से मौसी ही कहते हैं और मैं भाग्यशाली था कि मुझे एक सफारी में मौसी के दर्शन हो गए! ऐसे समय में जब मनुष्य संबंध, कर्तव्य या दया नाम की शब्दावली भूल गए हैं, बाघ जैसा जानवर जिसे हम क्रूर कहते हैं, जीवन के इन सभी पहलुओं को प्रदर्शित कर रहा है, दिलचस्प! साथ ही, मेरे साथ अधिकारी श्री बाबूनंदन सिंह थे, जिनकी आठ साल की बेटी सुहानी भी हमारे साथ जंगलों में थी क्योंकि वह छुट्टियों पर थी और उनके साथ रह रही थी। उनकी बॉन्डिंग देखकर खुशी होती है और यह भी पता चलता है कि एक फॉरेस्ट ऑफिसर की ड्यूटी कितनी मुश्किल होती है, जो बाहर से देखने पर बहुत ही ग्लैमरस लगती है। और, बाबूनंदन को राष्ट्रपति पुरस्कार मिला है, जब उन्होंने एक ऐसे बाड़े में लगी जंगल की आग को बुझाने के लिए अपनी जान जोखिम में डाली, जहाँ एक बाघ को रखा गया था,ऐसे साहस की कल्पना करें, बस इतना ही कह सकता हूँ! इसके विपरीत रेंजर एक युवा व्यक्ति आकाश था, जो जबलपुर जैसे बड़े शहर से था और उसे शहरी जीवन की सुख-सुविधाओं को त्यागना पड़ता है और पूरे साल जंगल की कठिनाइयों का सामना करना पड़ता है और फिर भी वह वन्यजीव संरक्षण के लिए किसी भी सलाह या सुझाव का स्वागत करने के साथ-साथ खुश था! यह जंगल है, क्योंकि ये और ऐसे कई लोग वन्यजीवों की आशा को अपना कर्तव्य मानते हैं!

अरे हाँ, एमपी टूरिज्म के पारसिली (गांव) रिसॉर्ट के बारे में मुझे बताना ही होगा, बनास नदी और घने जंगल के नज़दीक सबसे बेहतरीन जगहों में से एक, दुनिया से अलग, इसे बताने के लिए सिर्फ़ एक शब्द ही काफी है; आपको बाघ देखने की ज़रूरत नहीं है क्योंकि पहली बात तो यह है कि वह आपको यहाँ देख ही रहा होगा और दूसरी बात यह कि आपको यहाँ कुछ भी नहीं करना है! बस यहाँ रहें, लंबी सैर करें (दिन में) और खुद को जंगल से जोड़ें और इसके लिए आपको संजय दुबरी एनपी जाना होगा!

वापसी के दौरान, मैं बांधवगढ़ के पास उमरिया के श्री.शिवम बरघिया के बरगट गांव गया। एक महीने पहले, आखबार के पहिले पन्ने पर एक खबर छपी थी, जिसमें कहा गया था कि एक बेन्थो नामक  जर्मन शेफर्ड  कुत्ते ने बाघ से लड़कर अपने मालिक की जान बचाई और इस दौरान उसकी मौत हो गई! मैंने खबर पढ़ी और मेरे दिमाग में यह बात घूम रही थी कि मुझे किसके लिए दुखी होना चाहिए, उस कुत्ते के लिए जिसने यह जानते हुए भी कि वह मरने वाला है, बाघ से लड़ने की हिम्मत की या उस बाघ के लिए जिसे भुकसे मजबूर हो कर 

 एक इंसान पर हमला करना पड़ा, जबकि उसे पता था कि ऐसा करना उसकी जान के लिए खतरा है! मैं शिवम से मिलने गया, जिसने यह कहानी बताई, क्योंकि वह एक प्रत्यक्षदर्शी था। मैंने बेन्थो कुत्ते को सलाम किया और उससे माफ़ी मांगी, क्योंकि हम लोगों की वजह से ही मानव के जंगल/आवास कम हो रहे हैं और हमारे खेतों में बाघों कोण आना ज़रूरी हो गया है और हमारे गलत कामों की कीमत बेन्थो जैसे कुत्तों को अपनी जान देकर चुकानी पड़ रही है! ऐसी सभी यादों और क्षणों के साथ, मैं संजय दुबरी को इस वादे के साथ अलविदा कहता हूं कि हमारे बीच भौतिक दूरी के बावजूद, यह हमेशा मेरे बहुत करीब रहेगा और जल्द ही फिर से वापस आएगा!

हाल ही में मध्य भारतीय जंगलों की यात्रा के कुछ क्षण यहां प्रस्तुत हैं, आगे बढ़ें और मंत्रमुग्ध हो जाएं, ...

https://www.flickr.com/photos/65629150@N06/albums/72177720324555907/

 

संजय देशपांडे

www.junglebelles.in  www.sanjeevanideve.com 

संजीवनी ग्रुप

वाघ, शिकार, प्रसार माध्यमे आणि वास्तव!

 

"जेव्हा एखाद्या माणसाला वाघाची शिकार करायची असते तेव्हा तो त्याला खेळ (sports) म्हणतो; जेव्हा एखाद्या वाघ माणसाला मारतो, तेव्हा आपण त्याला हिंस्र प्राणी म्हणतो” …. जॉर्ज बर्नार्ड शॉ.

 सर शॉ हे निःसंशयपणे सर्वकालीन महान लेखक होते व ते काही वाघांविषयी तज्ज्ञ नव्हते तरीही ते मानवी वर्तनाविषयी मात्र ते अधिकाराने लिहीत असत व त्यांच्या वरील अवतरणात त्यांनी नेमके हेच मांडले आहे. हा लेख वाघांविषयी असल्याने (म्हणजे वाघांच्या जगण्या किंवा मरण्याबद्दल) मी महान लेखक शॉ यांच्या शब्दात थोडा बदल करेन, “जेव्हा एखाद्या माणसाला वाघाला मारायचे असते तेव्हा ते स्व-संरक्षण किंवा गरज किंवा अपघात असतो परंतु जेव्हा वाघ माणसाला मारतो तेव्हा तो नरभक्षक ठरतो!” हा बदल अलिकडच्या घटनांमुळे झाला आहे जेथे वाघ मारला गेला (किंबहुना बरेच वाघ मारले गेले) अश्या बातम्या अनेक लोकं वाचतात व त्याबाबत विसरूनही जातात, नुकताच वाघांना असलेल्या अवैध शिकारीच्या धोक्याविषयी एका प्रसिद्ध मराठी दैनिकामध्ये भलामोठा लेखही आला होता. सर्वप्रथम, माध्यमांनी वन्यजीवनाला (वाघांना) असलेल्या धोक्याचा मुद्दा सातत्याने लावून धरल्याबद्दल त्यांचे अभिनंदन करतो, परंतु समस्या अशी आहे की हे बर्‍याच पत्रकारांचे लेखन बंदुकीतून स्वैरपणे गोळ्या झाडल्यासारखे असल्यामुळे परिणामी जे लोक दोषी नाहीत त्यांचेही यामुळे नुकसान होते. जागरुकता निर्माण करायला माझी काही हरकत नाही, परंतु अशा बातम्या कितपत योग्य परिणामकारक असतात हा माझ्या लेखाचा मुद्दा आहे. आपण जाणतो की एकूणच वन्यजीवन हे धोक्यात आहे, परंतु त्यासाठी केवळ वन विभागाला जबाबदार धरता येणार नाही, किंबहुना हा  विभाग एखाद्या दात व पंजे नसलेल्या वाघासारखाच आहे, जेव्हा वन्यजीवन सुरक्षित ठेवणे हा जंगलाच्या हद्दीबाहेरचा मुद्दा असतो. वन्य पर्यटनासंदर्भात काहीही चुकीचे घडले तर माध्यमांनी (म्हणजेच पत्रकारांनी) व स्वघोषित वन्यजीव तज्ज्ञांनी (वन्यप्रेमींनी) वन विभागावर व वन्यजीव पर्यटनावर टीका करायची ही अलिकडे फॅशनच झाली आहे. आपल्या माननीय न्यायालयाविषयी (न्याय यंत्रणेविषयी) पूर्णपणे आदर राखत असे म्हणावेसे वाटते की ते देखील हस्तक्षेप करते व वन्यजीवनाच्या या दोन घटकांवर ताशेरे ओढते. माय बाप सरकार म्हणजेच मंत्रालये व संबंधित विभागांचे सर्वोच्च अधिकारी कारवाई करतात व शिक्षा सामान्यपणे वन्यजीवनाशी संबंधित गाईड, जिप्सी चालक, आरएफओ व जंगलातील प्रत्यक्ष क्षेत्रात काम करणारे कर्मचारी अशा तळागाळातील लोकांना भोगावी लागते. विनोद म्हणजे, तुम्ही जर वाघाचा मृत्यू दर पाहिला तर या मृत्यूंपैकी जेमतेम १% (होय, एक टक्का) संरक्षित वन क्षेत्रात झालेले असतात जेथे पर्यटन नियंत्रित असते, तर इतर मृत्यू जिथे पर्यटन अजिबातच अस्तित्वात नाही अशा ठिकाणी झालेले आहेत हा माझ्या लेखाचा विषय आहे.

त्यानंतर राज्य मंत्र्यांची आणखी एक बातमी होती, ज्यामध्ये त्यांनी वन्यजीवन सुधारण्यासाठी वन विभाग व स्थानिकांची बैठक घेतल्याचे नमूद करण्यात आले होते. या बैठकीमध्ये केवळ वन विभागांना वाघांचे मृत्यू तसेच माणूस-प्राण्यातील संघर्ष नियंत्रित करण्यासंदर्भातील असमर्थतेबद्दल बोलणी खावी लागली. यातील सर्वोत्तम भाग असा होता की, या बैठकीमध्ये जंगलाभोवताली राहणारे गावकरी वन्यजीवन पर्यटनास चालना देण्याच्या मताचे होते व या ओघात वाघांकडून काही माणसे मारली गेली तर त्यालाही त्यांची काही हरकत नव्हती. कारण काही माणसे मारली गेली आहेत व मारली जातील हे त्यांना माहिती आहे परंतु तरीही त्यांच्या अवतीभोवती वाघ असल्यामुळे ते आनंदी आहेत, कारण यामुळेच त्यांची एकत्रितपणे भरभराट होणार आहे व यालाच सहजीवन म्हणतात, ज्यासंदर्भात आपण काहीच करत नाही. मी स्वतःला वन्यजीवन तज्ज्ञ समजत नाही परंतु मी जंगलात व आसपासच्या परिसरात बराच प्रवास केला आहे व मी वन्यजीव प्रेमी आहे परंतु माझे प्रेम आंधळे नाही, हा फरक आहे. 

आता वन्यजीवनाला (म्हणजे वाघांना) असलेल्या धोक्याविषयी किंवा धोक्यांविषयी व वाघांच्या मृत्यूच्या कारणांविषयी बोलू, ही संख्या २०२५ च्या पहिल्या दोन महिन्यात जवळपास दहाहून अधिक होती. सर्वप्रथम, या दहा किंवा बारा मृत्यूंपैकी केवळ एखादा अवैध शिकारीमुळेच झाला असावा असे खात्रीशीरपणे सांगता येईल व इतर मृत्यू वाघांच्या एकमेकांशी झालेल्या संघर्षातून व वाहनांनी धडक दिल्यामुळे झालेल्या अपघातातून, विहीरीत पडून किंवा विजेचा झटका लागून झालेले होते. यातील आणखी एक मुद्दा म्हणजे, हे सगळे मृत्यू व्याघ्र प्रकल्पाच्या किंवा संरक्षित जंगलाबाहेरील होते. या सगळ्या संज्ञांमध्ये काय फरक आहे हे जाणून घेऊ म्हणजे वाघांच्या संवर्धनाच्या कामातील समस्या किंवा आव्हाने तुम्हाला समजतील. व्याघ्र प्रकल्प किंवा अभयारण्य किंवा संरक्षित जंगल ही अशी जंगले असतात जिथे केवळ वनविभागाच्या परवानगीनेच बाहेरील कुणाही व्यक्तीला जंगलात प्रवेश मिळतो व त्याची नोंद केली जाते. या जंगलामध्ये गस्त घालण्यासाठी तसेच पर्यटनाशी संबंधित कामांसाठी वेगळे कर्मचारी आहेत व रस्त्यावरून प्रवेश केल्या जाणाऱ्या प्रत्येक ठिकाणी वन विभागाद्वारे तपासणी केली जाते त्यामुळेच खाजगी वाहनांना परवानगी नसते व जी वाहने पर्यटनासाठी प्रवेश करतात त्यांना वेगाच्या निकषांचे पालन करावे लागते तसेच त्यांची आकडेवारीही निश्चित असते व सोबत गाईडही असतात. जी जंगले व्याघ्र प्रकल्पाअंतर्गत येतात त्यांना केंद्र सरकारकडून त्यांच्या गरजांसाठी अतिरिक्त निधीही मिळतो तसेच वन अधिकाऱ्यांना इथे विशेष अधिकार असतात जे व्याघ्र प्रकल्प वगळता इतर विभागांना नसतात. त्याचवेळी या जंगलांमध्ये कोणतेही अतिक्रमण हा कायदेशीर गुन्हा आहे, त्याचप्रमाणे विहीर खणणे किंवा या जंगलातून रस्ता बांधणे यासारख्या कामांसाठीसुद्धा व्याघ्र प्रकल्प नियंत्रित करणाऱ्या एनटीसीएसारख्या संस्थांकडून विशेष परवानगीची गरज असते. या सर्व तरतूदींमुळे या जंगलांमधील वाघांचे तसेच वन्यजीवनाचे संवर्धन अधिक सोपे होते, परंतु संरक्षित जंगलांच्या सीमेबाहेरील परिस्थिती पूर्णपणे वेगळी आहे.

व्याघ्र संवर्धनातील मुख्य समस्या ही संरक्षित जंगलांमध्ये नाही तर त्यांच्या बाहेर आहे जे आपण स्वीकारले पाहिजे तरच आपण वाघ वाचवण्यासाठी योग्य ती धोरणे तयार करू शकू. संरक्षित जंगलांमध्ये पर्यटनाला परवानगी असते व नियंत्रितपणे असते त्यामुळे ती दोनप्रकारे काम करते, सर्वप्रथम तिच्यामुळे गावकऱ्यांना समृद्धी (म्हणजे पैसा) मिळते व अशाप्रकारे ते वाघांचे संरक्षण करण्यासाठी वनविभागाशी हातमिळवणी करतात व दुसरे म्हणजे ही पर्यटक वाहने जंगलांचे डोळे व कानांसारखी असतात ज्यामुळे वन्यजीवन नेहमी त्यांच्या डोळ्यासमोर राहते जे एकट्या वन विभागाला कधीच करता येणार नाही. एकदा का आपण असुरक्षित जंगलांमध्ये बाहेर आलो की पर्यटनाचा हा घटकही नसतो व वाघांना आपले संरक्षण स्वतःच करावे लागते. त्याचवेळी वन्यजीवनाद्वारे माणसांचे किंवा गुराढोरांच्या जीवाचे किंवा पिकाचे जे नुकसान होते त्यासाठी मिळणारी भरपाईही कमी आहे व ती उशीरा मिळते ज्यामुळे हे लोक वन्यजीवनाचे शत्रू होतात किंवा त्यामुळे संघर्ष होतो म्हणजेच विजेच्या कुंपणामुळे किंवा सापळ्यांमुळे वन्य प्राण्यांचे मृत्यू होतात जे खरेतर मानवी मालमत्ता किंवा वन्य प्राण्यांच्या संरक्षणासाठी असतात, वन्य प्राण्यांना मारण्यासाठी नव्हे. या असुरक्षित जंगलात महामार्ग, रेल्वेचे मार्ग आहेत, या रस्त्यांवरून प्रवास करण्यासाठी वाहनांना गतीची मर्यादा नाही त्यामुळे वन्य प्राण्यांचे सर्वाधिक मृत्यू होतात, आपण त्यासंदर्भात काहीच करू शकत नाही. या असुरक्षित जंगलांमध्ये खुल्या विहीरी, कालवे, दगड खणून ठेवलेल्या खाणी असतात जे वन्य प्राण्यांसाठी मृत्यूच्या सापळ्यासारखे असतात व आपण त्यासंदर्भात काहीच करू शकत नाही. इथे पर्यटन नसल्यामुळे, वन्यजीवनातून काही उत्पन्न मिळत नाही, त्यामुळे बेरोजगार युवकांना बेकायदा शिकाऱ्यांकडून सहजपणे व झटपट मिळणाऱ्या पैशांची भुरळ पडते व आपण त्याबाबतीत काहीच करू शकत नाही. त्याचप्रमाणे वाघांविषयी बोलायचे झाले तर, त्यांच्यासमोरील समस्या म्हणजे संरक्षित जंगलांच्या आतमध्ये त्यांना त्या भागात वर्चस्व असलेल्या मोठ्या वाघांकडून अधिक धोका असतो जे नव्याने जन्मलेल्या वाघांना हद्दीवरून होणाऱ्या भांडणांमध्ये संरक्षित जंगलातून बाहेर हुसकावून लावतात. अशा वाघांचा जर वर नमूद केलेल्या कारणांमुळे मृत्यू झाला नाही तर ते शिकाऱ्यांचे सहज लक्ष्य ठरतात व आपण त्यासंदर्भात काहीच करू शकत नाही. आणि, वन विभागाकडे मर्यादित अधिकार व निधी असल्यामुळे या बाहेरच्या वाघांचे संरक्षण करण्यास ते असमर्थ असल्याबद्दल फक्त त्यांना दोष देता येणार नाही, अर्थात हे वन विभागाचे काम आहे हे मान्य आहे. परंतु एखादी व्यक्ती युद्ध जिंकेल अशी अपेक्षा तुम्ही करता तेव्हा सर्वप्रथम त्या व्यक्तीला युद्ध लढण्यासाठी पुरेसा दारुगोळा दिला जाणे अपेक्षित असते, हे आपण विसरत आहोत!

आता तुम्हाला (म्हणजे माध्यमांना व न्यायपालिकेला व आपल्या शासनकर्त्यांना) मूलभूत समस्या समजली असेल व ती मान्य असेल तर वाघांचे मृत्यू कमी करण्यासाठी आपण काय करू शकतो याकडे आपण येऊ शकतो! सर्वप्रथम, वाघांचे मृत्यू कुठे होत आहेत त्या नेमक्या जागा निश्चित करा व या जागी उपाययोजना राबवण्यावर काम करायला लागा. उदाहरणार्थ ताडोबा परिसरातून जाणारा बल्लारशा चंद्रपूर रेल्वेमार्ग जवळपास २०% वाघ, अस्वले व बिबट्यांच्या मृत्यूला कारणीभूत आहे, म्हणूनच आपण त्याचा मार्ग थांबवू किंवा बदलू शकत नसू तर आधी त्याच्याकडेने कुंपण घालायला सुरुवात करा. पुढे अर्थसंकल्पामध्ये या मार्गाच्या खालून ठिकठिकाणी मार्ग तयार करण्यासाठी नियोजन व तरतूद करा म्हणजे वन्यप्राण्यांना हे रेल्वेमार्ग सुरक्षितपणे ओलांडता येतील. जंगलामध्ये व भोवतालच्या भागात सर्व विहिरी आणि जलाशयांभोवती कुठे सुरक्षित बांध घालणे आवश्यक ते ओळखा व बांधायला सुरुवात करा, कारण ते खोल असतात व जर वाघ त्यात पडले तर त्यांना त्यातून बाहेर पडणे अवघड असते. त्याचवेळी अशा सर्व रस्त्यांवर गस्त वाढवा, भरदार वेगात असलेल्या वाहनांमुळे होणाऱ्या वन्य प्राण्यांच्या मृत्यूसाठी आकारला जाणारा दंड वाढवा व तुम्हाला वाहन चालवणे आवश्यकच असल्यामुळे वन्यजीवनाची काळजी घेतली जावी यासाठी शहरातील तसेच गावातील चालकांसाठी जागरुकता मोहीम राबवा.

जंगलामध्ये पुरेसा पाणीपुरवठा व्हावा यासाठी पुरेसे पाणवठे तयार करा म्हणजे उन्हाळ्यामध्ये वाघांना पाण्याच्या शोधात जंगलाबाहेर यावे लागणार नाही किंवा त्यांच्या सावजाला तसेच करावे लागणार नाही. वन्यजीवनामुळे होणारी जीवितहानी किंवा मालमत्तेच्या नुकसानासाठी जलद व योग्य भरपाई देण्यासाठी कायदे तयार करा व संपूर्ण देशभर सारखेच असावेत असे पाहा म्हणजे शेत व्याघ्र प्रकल्पात आहे किंवा त्याला लागून आहे किंवा नाही यावरून वाद होणार नाहीत. एखाद्या वाघाने माणसाला मारले तर ते अभयारण्यात मारले किंवा गावाच्या किंवा शहराच्या वेशीबाहेर मारले यामुळे काही फरक पडत नाही. ज्या प्रमाणे मनुष्य हत्या ही हत्याच असते मग ती देशभरात कुठेही झाली असली तरीही त्यासाठी लागणारी कलमे सारखीच असतात. यामुळे लोकांना त्यांची मालमत्ता किंवा त्यांच्या निकटवर्तीयांच्या जीवितहानीची भरपाई केली जाईल याची खात्री मिळेल व अशा घटनांमध्ये सहभागी असलेल्या प्राण्यांना मारायला ते जाणार नाहीत. त्याचप्रमाणे वन क्षेत्राभोवती राहणाऱ्या रहिवाशांचे व त्यांच्या शेतांचे वन्यजीवनामुळे होणाऱ्या नुकसानापासून संरक्षण करण्यासाठी विमा उतरवण्याचा विचार करा. शक्य असेल तिथे सगळीकडे वनपर्यटनाला सुरुवात करा, कारण वन्यजीवन सुरक्षित ठेवण्याचा तो हमखास मार्ग आहे व हे नियंत्रितपणे केले पाहिजे हे वेगळे सांगायला नको, पर्यटनामुळे वन्यजीवनामध्ये अडथळा येतो या जुनाट विचारसरणीतून बाहेर या. यामुळे थोडा अडथळा निश्चितपणे येईल, परंतु त्यामुळे वाघांचे मृत्यू नक्कीच होणार नाहीत जे सध्या पर्यटन नसल्यामुळे होत आहेत. त्याचवेळी, जंगलाभोवतालच्या परिसरामध्ये स्वयंसेवी संस्थांच्या मदतीने जागरुकता निर्माण करा जेणेकरून वन्यजीवनाला सामावून घेऊन आपल्या उपजीविकेसाठी त्याचा कसा वापर करायचा हे शिकता येईल. आपण शाळांवर लक्ष केंद्रित करू शकतो व या वयातच मुलांमध्ये या सहजीवनाचा विचार रुजवू शकतो.

सगळ्यात शेवटचा मुद्दा म्हणजे अवैध शिकारी याआधीही होते व यापुढेही नेहमी असतील, हे म्हणजे पुण्यासारख्या  शहरांमध्ये बरेच पोलीस असूनही गुन्हे घडतात त्याचप्रमाणे आहे, परंतु आपण कायद्यांमध्ये सुधारणा करू शकतो म्हणजे आणखी शिकाऱ्यांना कडक आणि जलद शिक्षा होऊ शकेल तसेच शिकाऱ्यांना शिकार करण्याआधीच पकडता यावे म्हणून वन विभागाला पुरेसे अधिकार दिले पाहिजेत. त्यासाठी खबऱ्यांचे जाळे तयार करणे व त्यांना पैसे देणे हा अवैध शिकार रोखण्यासाठी  एक खात्रीशीर मार्ग आहे. वाढीव निधी व अधिकाराद्वारे वन विभागाला तो साध्य होऊ शकतो. माध्यमांसाठी तसेच न्यालपालिकेसाठीही वन्यजीवनाविषयी जागरुकता निर्माण करणाऱ्या कार्यशाळा घेणे आवश्यक आहे, म्हणजे त्यांनाही त्याविषयीची तथ्ये समजतील व ते त्यांच्या अधिकारामध्ये या हेतूने योग्य प्रकारे योगदान देऊ शकतील. 

मित्रांनो, ज्याप्रकारे आपल्याला जगण्यासाठी जागा लागते, आपल्या वन्यजीवनालाही (म्हणजेच वाघांना) जागा हवी असते व ते त्यांची घरे बांधू शकत नाही, तर केवळ निसर्ग त्यांना जे काही देतो त्यातच केवळ त्यांना भागवावे लागते. आपण वाघांची संख्या वाढत असली तरीही वन जमीन वाढवू शकत नाही कारण त्यासाठीही जमीन आवश्यक असते. यासाठी एकमेव मार्ग म्हणजे, वाघांना आपल्या आयुष्यात सामावून घेणे व सहजीवन जगणे व त्यासाठी माणसानेच वन्यजीवनासंदर्भातील 

आपला दृष्टिकोन बदलला पाहिजे व ते केवळ आपण खुल्या मनाने विचार केला तरच शक्य होईल. असे झाले तरच वाघांसाठी व आपल्यासाठीही काही आशा असेल, असा इशारा देऊन निरोप घेतो!

संजय देशपांडे

www.sanjeevanideve.com 

www.junglebelles.in

ट्रॅफिक जॅम, रस्ते, बोगदे आणि समाज !!

                                             

                   

                                                        

      

                                                     

                                             

   

                                    

                                               

                                        

                                      

                                          

                                                       

                                                       

                                                       

“ज्याप्रमाणे माणसे पार्किंगच्या मागावर असतात व ज्याप्रमाणे प्राणी अन्नाचा शोध घेत असतात त्यामध्ये तुम्हाल  जेवढा वाटतो तेवढा फरक नाही.”  ― टॉम वाँडरबिल्ट.

“वाहतुकीची कोंडी वाहनांमुळे होते, स्वतः लोकांमुळे नव्हे.” ― जेन जेकब.

आपल्या वाचकांना जेन यांची ओळख करून देण्याची गरज नाही (नागरी नियोजनाविषयी लेखन करणाऱ्या महान लेखकांपैकी एक), तर टॉम टी वाँडरबिल्ड हे अमेरिकी पत्रकार, ब्लॉगर, व “टॅफिक: व्हाय वुई ड्राइव्ह द वे वुई डू” या अतिशय लोकप्रिय पुस्तकाचे लेखक आहेत. मी पुण्याच्या वाहतुकीविषयी लिहायचे नाही असे ठरवले होते परंतु वर्तमानपत्रातील एका स्तंभामुळे मला लिहीणे भाग पडले. त्यात असे लिहीण्यात आले होते की पुण्याच्या वाहतुकीविषयी कुणीतरी काहीतरी योग्य करण्याचा विचार का करत नाही. त्यावर माझे पहिले उत्तर होते, तोच तर खरा प्रश्न आहे, कारण पुण्यामध्ये अनेक असे आहेत जे खरोखरच विचार करू शकतात व आपण विचार करू शकतो असे वाटणाऱ्यांची संख्या त्याहीपेक्षा अधिक आहे (त्यालाच पुणेकर म्हणतात), परंतु त्यावर कृती करणारे अगदी थोडे आहेत, हीच पुण्याच्या वाहतुकीची मुख्य समस्या आहे. त्यानंतर तीन बातम्यांचा सलग तीन दिवस मथळा होता, या सगळ्या वाहतुकीशी (कोणत्या ना कोणत्या प्रकारे) संबंधित होत्या, त्यातली एक बातमी म्हणजे एका ज्येष्ठ मंत्र्यांनी एका पत्रकार परिषदेमध्ये असे विधान केले (अर्थात ती मुंबईमध्ये होती) की सरकार पुणे व ठाणे या शहरातील वाहतुकीच्या कोंडीवर उपाय म्हणून एअर टॅक्सीचा (हवाई कार) विचार करत आहे. दुसरी बातमी अशी होती की माननीय मुख्यमंत्र्यांनी, खराडीहून कात्रजला (पुण्याच्या अग्नेयेकडील उपनगरे) जोडणाऱ्या ४००० कोटी रुपयांच्या बोगद्याच्या प्रकल्पाची घोषणा केली आहे, त्यामुळे लाखो वाहन चालकांचा प्रवासाचा वेळ वाचल्यामुळे त्यांचे आयुष्य सुकर होईल (याचा दुसरा भाग महत्त्वाचा आहे) व शेवटचे म्हणजे उच्च न्यायालयाने पाषाण ते कोथरुडला (पुण्याची पश्चिमी उपनगरे) जोडणाऱ्या एका रस्त्याविषयीची जनयाचिका फेटाळून लावली, ज्यामुळे पुण्यातील जैवविविधतेने समृद्ध टेकड्या तोडल्या जाणार होत्या. मला वाटले हे जरा अतीच झाले, किमान मी स्वतःसाठी तरी लिहीले पाहिजे, मी एवढे तरी या शहराचे देणे लागतो. एक गोष्ट, मी एक स्थापत्य अभियंता आहे व मला पर्यावरण व नियोजनाची थोडीफार पार्श्वभूमी आहे, पण मी काही नागरी नियोजनकर्ता नाही. अर्थात त्यामध्ये शिकवण्यासारखे काही नाही कारण नागरी नियोजन हा काही पुस्तके वाचून शिकण्याचा विषय नाही. मी हे विधान नागरी नियोजनातील सर्व मोठ्या नावांविषयी पूर्णपणे आदर राखून करत आहे. त्यासाठी तुमच्याकडे थोडीशी विवेकबुद्धी, लोकांच्या गरजा समजून घेणे (आजच्या व भविष्यातल्याही) व आयुष्याविषयी एक संतुलित दृष्टिकोन असणे आवश्यक आहे. माझ्याकडे तो थोडाफार आहे कारण अनेक दशकांपासून मी स्थापत्य अभियंता म्हणून काम करत असून, या शहरात राहात आहे, मी इतर बरीच शहरे पाहिली आहेत व मी एक वन्यजीवप्रेमी असल्यामुळे निसर्गाशी असलेले माझे नातेही मी टिकवून ठेवलेले आहे.

तर, सर्वप्रथम वाहतुकीविषयी, अमर्यादित खाजगी वाहनांमुळेच वाहतुकीची समस्या निर्माण होते व ही वाहने आपल्या निकृष्ट नागरी नियोजनाचा, व कमकुवत सार्वजनिक वाहतूक यंत्रणेचा परिणाम आहेत हे सांगण्यासाठी मी कुणी ॲरिस्टॉटल असण्याची गरज नाही. नाहीतर सार्वजनिक ठिकाणी आपल्याला खाजगी वाहने वापरण्याची का गरज पडते, जर आपण वाहतुकीच्या (नियोजनाच्या) समस्येकडे या दृष्टिकोनातून पाहिले तर निम्मे युद्ध जिंकलेले असते. त्यानंतर येतो तो आपला जीवनाविषयीचा दृष्टिकोन ज्याला आपण जीवनशैली असे म्हणतो, कारण जगभरात सगळीकडे शहरातील सार्वजनिक वाहतूक कितीही उत्तम असली तरीही कोणतीही मेट्रो किंवा बस प्रत्येकाच्या घरी दरवाजामध्ये येऊ शकत नाही व तुम्हाला सार्वजनिक वाहतूक व्यवस्था वापरण्यासाठी थोडेसे चालावेच लागते, जे स्वीकारण्यासाठी पुणेकर तयार नाहीत हे वाहतुकीच्या कोंडीचे आणखी एक कारण आहे. कुणाही पुणेकराला विचारा की किती चालता रोज, तर, कामाच्या ठिकाणी पोहोचण्यासाठी तो किंवा ती त्यांच्या वाहनतळापासून ते त्यांना जिथे जायचे आहे मग ते कार्यालय असो किंवा घर असो, तिथपर्यंत दररोज एवढेच अंतर चालतात, त्यामुळेच खाजगी वाहने आता सेल फोनप्रमाणेच आपल्या आयुष्याचा अविभाज्य भाग झाली आहेत. जेव्हा एखाद्या जागी अनेक सेल फोन वापरले जात असतील तर ज्याप्रमाणे सिग्नल जाम होतात, त्याचप्रमाणे आपल्या वाहनांविषयी बोलायचे झाले तर असंख्य  वाहने एकाच वेळी एकाच ठिकाणी आली तर वाहतुकीची कोंडी होण्याशिवाय तुम्ही दुसऱ्या कशाची अपेक्षा करू शकता! म्हणूनच पुणेकरांनो सर्वप्रथम व सर्वात महत्त्वाची बाब म्हणजे थोडे चालायला सुरुवात करा व तुमच्या कामाच्या वेळापत्रकाचे थोडे अधिक चांगल्याप्रकारे नियोजन करा, जर आपल्याला वाहतुकीची कोंडी नको असेल तर आपण किमान एवढे तरी करू शकतो. मला माहिती आहे, की हे कदाचित बहुतेक वाचकांच्या फारसे पचनी पडणार नाही, आपल्याला अशा उपाययोजना हव्या आहेत ज्यामध्ये आपल्याला काही विशेष काही करावे लागणार नाही किंवा थोडासाही त्रास सहन करावा लागणार नाही मग ते जल संवर्धन असो, वृक्ष संवर्धन असो किंवा वाहतुकीची कोंडी असो, आपल्याला नेहमी इतर कुणीतरी (बहुतेकवेळा सरकारने) आपल्या समस्या सोडवाव्यात अशी इच्छा असते, जे उपयोगाचे नाही, असेच मी म्हणेन. सरकार व तथाकथित सार्वजनिक संस्था ज्या कर संकलित करतात त्या निश्चितच जबाबदार आहेत, परंतु त्या आघाडीवरही नागरिक म्हणून आपण काय करत आहोत, असे मला पुण्याच्या नागरिकांना विचारावेसे वाटते? आपल्या वाहतुकीच्या समस्यांसाठी आपण संघटितपणे कधीही एखाद्या सार्वजनिक संस्थेकडे किंवा आपण निवडून दिलेल्या लोकप्रतिनिधींकडे मिरवणूक/मोर्चा घेऊन गेलो आहोत का, याचे उत्तर आहे, नाही! त्यासाठी आपण नागरिकांनी आधी वाहतुकीच्या मूलभूत नियमांचे पालन केले पाहिजे आपल्या स्वतःच्या सुरक्षिततेसाठी हेल्मेट न घालण्यापासून ते लाल सिग्नल तोडणे व चुकीच्या मार्गिकेमध्ये वाहन चालवण्यापर्यंत आपण जवळपास वाहतुकीचा प्रत्येक नियम मोडतो व तरीही आपण सरकारने आपली वाहतूक सुरळीत करावी अशी अपेक्षा करतो, उत्तम!

आता वाहतुकीच्या समस्येच्या सरकारच्या (नागरी विकास, पुणे महानगरपालिका, पिंपरी चिंचवड महानगरपालिका, पुणे महानगरप्रदेश विकास प्राधिकरण, पीएमपीएमएल, पोलीस इत्यादी) पैलूकडे येऊ, सर्वात महत्त्वाचा मुद्दा म्हणजे या सर्व सरकारी विभागांदरम्यानच्या समन्वयाचा व वाहतुकीची कोंडी सोडविण्यासाठी जबाबदारी घेण्याचा. उदाहरणार्थ, सिग्नलवर वाहतूक पोलीस असतात परंतु सिग्नलचे नियंत्रण पुणे महानगरपालिकेकडे असते. वाहतूक पोलीस रस्त्यावर अवैधपणे लावलेल्या वाहनांना दंड करू शकतात परंतु पदपथावर लावलेल्या वाहनांवर ते कारवाई करणार नाहीत. त्याचप्रमाणे अनेक सिग्नलवर सीसी टीव्ही असतात परंतु या सीसीटीव्हींच्या देखभालीची जबाबदारी कुणावरच नसते. त्याचप्रमाणे जेव्हा रस्ते बांधणीचा मुद्दा येतो तेव्हा रस्ते बांधणी विभाग केवळ रस्ते बांधू शकतो, या रस्त्यांसाठी किंवा पुलांसाठी जमीनी अधिग्रहित करण्याची जबाबदारी वेगळ्या विभागाची असते, त्या रस्त्यासाठी जी जमीन वापरण्यात आली आहे तिच्यासाठी टीडीआर देण्याची जबाबदारी ही पुणे महानगरपालिकेतील आणखी एखाद्या विभागाची (किंवा कोणत्याही सार्वजनिक संस्थेची) असते. जर कोणताही रस्ता बांधण्यात आला तर दुसऱ्या दिवशी गटार, जलवाहिनी किंवा एमएसईडीसीएल त्यांच्या कामासाठी तो रस्ता खणून ठेवतात, अशाप्रकारे होणाऱ्या गोंधळांची यादी न संपणारी असते व सरतेशेवटी या सगळ्यामुळे रस्त्यावरील वाहनांच्या मार्गात अडथळा येतो व त्यामुळे वाहतुकीची कोंडी होते. वाहतुकीच्या व्यवस्थापनासाठी एकाच संस्थेची जबाबदारी ठरविण्याची वेळ आली आहे व तीच वाहतुकीच्या प्रत्येक समस्येकडे पाहील. किंबहुना बहुतेक महानगरांमध्ये वाहतुकीच्या आघाडीवर आपल्याला जाणवणाऱ्या गोंधळाचा विचार करता (म्हणजे तो प्रश्न किती महत्त्वाचा आहे याचा विचार करता), एक नवीन विभाग असला पाहिजे ज्यामध्ये सर्व विभागांचे प्रतिनिधी असतील व तज्ज्ञांचाही समावेश असेल जे प्राधिकरणांसोबत वाहतुकीच्या समस्या थेट हाताळू शकतील व हाच विभाग वाहतूक सुरळीत असेल हे पाहील.

या देशामध्ये अशा प्रकारच्या कोणत्याही कल्पना वास्तवात उतरण्यासाठी अनेक दशके लागतात, तोपर्यंत सध्याच्याच यंत्रणेतील कुणाला तरी यंत्रणेचे नियंत्रक बनवा मग ती पुणे महानगरपालिका असू शकेल, जिल्हाधिकारी असू शकतील, परंतु वाहतूक पोलीस मात्र नसावेत कारण त्यांच्यावर हे ओझे टाकले जाऊ शकत नाही. जगभरात सगळीकडे, वाहतूक पोलीसांचे काम वाहतूक नियंत्रिक करणे किंवा वाहतुकीचे व्यवस्थापन करणे नाही तर केवळ नियम तोडणाऱ्यांना लोकांना शिक्षा करणे आहे जे वाहतुकीच्या नियमांचे उल्लंघन करतात, केवळ आपलाच देश असा आहे जिथे वाहतूक पोलीसांनी वाहतुकीशी संबंधित सर्व काही हाताळावे अशी अपेक्षा केली जाते परंतु ते करण्यासाठी त्यांना कोणतेही अधिकार दिले जात नाहीत. मी स्वतः एका वाहतूक पोलीस उप-निरीक्षकांना आपल्याच शहराच्या पालक मंत्र्यांचा ओरडा खाताना पाहिले आहे (आता कोण व कुठे विचारू नका) कारण तो वाहने चुकीच्या पद्धतीने लावल्याबद्दल वाहन चालकांवर ओरडत होता, जे दुर्दैवाने संबंधित मंत्र्यांचे कार्यकर्ते (समर्थक) होते. तर, तुम्ही पोलीसांकडून अशावेळी कशाची अपेक्षा करू शकता, रस्त्यांची कोंडी करणाऱ्या मिरवणुकांपासून ते अवैध वाहनतळे, रस्त्यावर शुल्क घेऊन वाहने लावण्यास परवानगी न देणे, अशा अनेक गोष्टींमुळे वाहतूक पोलीसांचा नाईलाज होतो. त्याचवेळी रस्त्यावर शुल्क आकारल्याशिवाय एकही वाहन लावण्यास (सायकल वगळता) परवानगी न देण्याची वेळ आता आली आहे, नाहीतर आपली वाहतुकीच्या कोंडीतून कधीच सुटका होणार नाही. ज्याप्रमाणे सरकार प्रत्येक अर्थसंकल्पामध्ये सिगारेट, तंबाखुची उत्पादने, मद्यावरील (अर्थातच वैध विक्रीवर) कर वाढवत राहते कारण ही उत्पादने नागरिकांच्या आरोग्यासाठी धोकादायक आहेत. त्याचप्रकारे सरकार सार्वजनिक जागी (रस्त्यांवर) वाहने लावण्यासाठी शुल्क आकारण्याचे मनावर का घेत नाही? कर्करोगाच्या पेशींप्रमाणे शहरातील रस्त्यांवर सर्व प्रकारच्या वाहनांची संख्या वाढत आहे, ज्याप्रमाणे झपाट्याने वाढणाऱ्या कर्करोगाच्या पेशी मानवी शरीराला मारतात, त्याचप्रमाणे या वाहनरूपी पेशींमुळे रस्ते व संपूर्ण पर्यावरणाचा नाश होत आहे व वाहतुकीची कोंडी ही त्या कर्करोगाचे फक्त एक लक्षण आहे. वाहनांचा वेग कमी झाल्यामुळे केवळ वेळेचाच अपव्यय होत नाही तर इंधनही वाया जाते तसेच त्यातून बाहेर पडणाऱ्या कार्बन मोनॉक्साईडमुळे आपली फुफ्फुसे कमकुवत होतात. या सर्व वाहनांसाठी प्रत्यक्ष जागा लागते व वाहने चालवण्यासाठी व वाहने लावण्यासाठी जागा करून देण्यासाठी वृक्षतोड केली जाते, त्यामुळे कमी ऑक्सिजन मिळतो, थोडक्यात नागरिकांना हळूहळू विषबाधा होते व आपण सगळे या वाहतूकरुपी कर्करोगासाठी जबाबदार आहोत.

सार्वजनिक वाहतूक बळकट करणे हा आणखी एक मार्ग आहे ज्याला नेहमीप्रमाणे कोणत्याही सरकारकडून प्राधान्य दिले जात नाही कारण एका मेट्रोमुळे वाहतुकीच्या सर्व समस्या सोडवल्या जाणार नाहीत.

आणि शेवटचा परंतु महत्त्वाचा मुद्दा म्हणजे आपली वाढती लोकसंख्या, दुबई व सिंगापूरसारख्या शहरांमध्येही सर्वोत्तम सार्वजनिक वाहतूक यंत्रणा आहे परंतु लोकसंख्येच्या घनतेमुळे त्यांच्या रस्त्यांवरही वाहनांची गर्दी असते. असे असले तरीही त्यांनी यासाठी दुहेरी उपाय अवलंबला आहे ज्यामध्ये वाहने लावण्यासाठी शुल्क आकारून व सार्वजनिक वाहतुकीसाठी पायाभूत सुविधा वाढवून या देशांनी वाहनांचा कर्करोग लांब ठेवला आहे. सरतेशेवटी, आपल्या नागरी धोरणांचा मुद्दा, जी केवळ टीडीआर व एफएसआय वापरण्यावर केंद्रित आहेत, ज्यामुळे शहराचे मध्यवर्ती भागात किंवा काही भागातच लोकसंख्येची घनता अधिक आहे व या विकासासाठी वाहनतळांचीही भर पडलेली आहे परंतु रस्त्यांची रुंदी तेवढीच आहे, यामुळे शहरातील रस्त्यांचा अधिक वेगाने श्वास कोंडणार आहे. आपण आणखी बोगदे, उड्डाणपूल बांधू, रस्ते जोडू, वाहतुकीसाठी नद्यांचा वापर करू (आणखी एक विनोद) व अगदी एअर-टॅक्सीचाही वापर करू, परंतु जोपर्यंत आपण खाजगी वाहनांचा वापर कमी करणार नाही तोपर्यंत त्यांची वाढ थांबणार नाही, म्हणूनच नागरी नियोजन कारपेक्षाही माणसांवर व झाडांवर केंद्रित असले पाहिजे; तरच काहीतरी आशा आहे, नाहीतर आपल्या शहराचे भवितव्य निश्चितच धूसर नाही तर धुरकट आणि धूळकट आहे, हा वैधानिक इशारा देऊन निरोप घेतो !

संजय देशपांडे 

www.sanjeevanideve.com

  

www.junglebelles.in

ताडोबाच्या बावीस छटा!

ताडोबाच्या बावीस छटा!

"करड्या रंगाच्या असंख्य छटा आहेत. लिखाण माझं फक्त काळ्या आणि पांढऱ्या रंगासारखे स्पष्ठ असत   ."– 

रेबेका सॉलनिट.

 रेबेका या अमेरिकन लेखिका आणि कार्यकर्त्या आहेत. त्यांच्या या शब्दांनी कदाचित तुम्हाला वाटेल की हे शेअरिंग एखाद्या विचारवंताच्या गूढ तत्त्वज्ञानाबद्दल आहे. पण नाही, हे ताडोबाबद्दल आहे (पुन्हा ताडोबा? असे अनेकजण म्हणत असतील). आणि मी हा विशेष उद्धरण का वापरला आहे, त्याचे कारण म्हणजे ताडोबाची प्रवेशद्वारे  ! तुम्ही संभ्रमित असाल तर, हे उद्धरण करड्या रंगाच्या छटांबद्दल आहे आणि ‘छटा’ म्हणजे त्या रंगाची तीव्रता. त्यामुळे गडद करडा, फिकट करडा आणि यामधील अनेक पर्याय असू शकतात. त्याचप्रमाणे, ताडोबामध्येही अनंत नसले तरी जवळपास 22 प्रवेशद्वार आहेत, आणि प्रत्येक प्रवेशद्वार ताडोबाची एक वेगळी छटा आहे, जी तुम्हाला जंगल वेगळ्या प्रकारे दाखवते – म्हणून मी  ही  उपमा वापरली ! फेब्रुवारी महिना आहे आणि या विशिष्ट महिन्यात ताडोबाला भेट देण्याचे भाग्य मला लाभले आहे, जे खरं तर आता एक परंपराच  बनली आहे (तसे पाहता, ताडोबाला भेट देणे हेच एक नित्यकर्म झाला आहे), पण वर्षातील हा काळ अधिकच खास असतो! माझ्या मते, फेब्रुवारी हा ताडोबाला भेट देण्यासाठी सर्वोत्तम महिना असतो . या काळात वाघ दिसण्याची शक्यता थोडी कमी असते (जरी मी मे महिन्यातसुद्धा ताडोबाहून वाघ न पाहता परतलो आहे), पण या वेळी जंगल हिवाळा आणि उन्हाळा या दोन ऋतूंना जोडणारा एक सेतू असल्यासारखे वाटते. गवत हे विविध छटांच्या हिरव्या, पिवळ्या आणि काळ्या रंगात रंगलेले असते. वातावरण म्हणाल तर सकाळी धुके असते, दुपारी उष्ण असते, आणि संध्याकाळ गार वाऱ्याची साथ घेऊन येते! या अशा गवतामध्ये वाघ अतिशय सहज मिसळून जातात आणि त्यांना हे वातावरण खूप आवडते, कारण हा ऋतू त्यांच्या शिकारीसाठी सर्वोत्तम असतो. दुर्बिणीने पाहिले तरी गवतामध्ये लपलेला वाघ शोधणे कठीण असते. त्यामुळेच गवा, हरीण आणि रानडुक्कर सहज सावज बनतात  आणि शिकारीला बळी पडतात आणि यामुळेच वाघ दिसण्याच्या संधी जास्त मिळतात! गवत आता हळूहळू विरळ आणि सुकायला लागले असले तरी त्याची सरासरी उंची अजूनही तीन ते चार फूट असतं , ज्यामध्ये मोठा नर वाघसुद्धा सहज लपू शकतो, जोपर्यंत तो स्वतःहून बाहेर येत नाही! 

मी व्यावसायिक फोटोग्राफर नाही, पण तसे असण्याची गरजही नाही, कारण येथे  प्रत्येक दृश्य स्वप्नासारखे समोर उलगडत जाते. कधी कधी कॅमेरा बाजूला ठेवून निसर्गरम्य जंगल आपल्या डोळ्यांनी पाहणेच अधिक सुंदर असते. त्यावेळेस असे क्षण मेंदूच्या हार्ड डिस्कवर कायमचे कोरले जातात! मी फक्त देवाचे आभार मानतो की त्याने मला जीवनाचे हे रंग पाहण्याची संधी दिली, जिथे कुणाचा तरी  मृत्यू हा कुणाच्या तरी  जीवनाचा आधार असतो! वन्यजीवनामध्ये सर्व काही आहे जसे की कर्तव्य, काळजी, करुणा, आक्रमकता, तंदुरुस्ती, सतर्कता – पण माणसांसारखी क्रूरता, फसवणूक, दु:ख किंवा दुर्दैव यांना येथे कोणतेही स्थान नाही. येथे फक्त एकच गोष्ट आहे – जगण्यासाठी संघर्ष आणि प्रत्येक दिवस एक उत्सव जिथे तुमचे स्वतःचे जीवनच तुमचा सर्वात मोठा पुरस्कार असतो!

आणि जर रंगांबद्दल बोलायचे झाले, तर ही ताडोबा यात्रा अगदी खास (किंवा अधिक खास) होती, कारण मला संपूर्ण ताडोबा जंगलाची प्रदक्षिणा घालण्याची संधी मिळाली – अगदी जसे लोक पृथ्वीची प्रदक्षिणा घालतात ! तुम्हाला ताडोबाच्या भौगोलिक रचनेची कल्पना यावी म्हणून सांगतो, याला दोन मुख्य प्रवेश मार्ग आहेत. एक चंद्रपूरच्या बाजूने आहे, ज्याला तुम्ही पूर्वेकडील मार्ग म्हणू शकता, आणि दुसरा चिमूरच्या बाजूने आहे, जो पश्चिमेकडील मार्ग आहे. मोहर्ली गाव चंद्रपूरच्या बाजूला आहे आणि ते मोहर्ली गेट म्हणून ओळखले जाते, तर कोलारा गाव चिमूरच्या बाजूला आहे आणि ते कोलारा गेट म्हणून ओळखले जाते. ही दोन गेट्स कोअर क्षेत्रातील प्रवेशद्वार आहेत. त्याशिवाय, उत्तरेकडील बाजूला कोलसा म्हणजेच झरी आणि पांगडी गेट्स आहेत, तर दक्षिणेकडील बाजूला खूंटवंडा गेट आहे. म्हणून, ताडोबाच्या कोअर जंगलात प्रवेश करण्यासाठी एकूण चार बाजूंनी पाच प्रवेशद्वार आहेत. आणि अखेरीस या कोअर भागाच्या बाहेर बफर झोनचा मोठा विस्तार आहे जिथे जवळपास 17 गेट्स आहेत, त्यामुळे एकूण 22 गेट्स वन्यजीवप्रेमींसाठी ताडोबाच्या विविध रंगछटांचा शोध घेण्यासाठी उपलब्ध आहेत! यापैकी प्रत्येक गेट तुम्हाला जंगलाच्या वेगळ्या भागात घेऊन जाते, आणि तुम्हाला असे वाटते जणू तुम्ही एका कल्पनाविलासाच्या आरशातून (कॅलिडोस्कोप) जंगल पाहत आहात. कारण प्रत्येक जंगल वेगळे असते – त्यातील वनस्पती, प्राणी तसेच भूभाग, भिन्न असतो आणि ते ऋतूनुसार सतत बदलत राहते! या वेळी मी कोलारा गेटपासून सुरुवात केली, नंतर 180 अंश विरुद्ध दिशेने मोहर्ली गेटपर्यंत गेलो आणि पुन्हा कोलारा गेटकडे परतलो. या प्रवासात मी सर्व गेट्सला भेट दिली आणि संपूर्ण ताडोबाची प्रदक्षिणा पूर्ण केली. एका दिवसात ताडोबाच्या सर्व रंग अनुभवण्याचा हा एक अद्भुत अनुभव होता! मी प्रत्यक्ष जंगलात आत गेलो नाही, पण बफर, कोअर, गेट्स ही संकल्पना माणसांनी तयार केलेली आहे, तर निसर्गाला अशा कोणत्याही सीमांची जाणीव नाही किंवा तो त्यांची व्याख्या करत नाही. या संपूर्ण परिसराला वळसा घालणाऱ्या रस्त्यावरून जाताना तुम्ही जंगलाच्या रंगामध्ये होणारा बदल अनुभवू शकता! त्याच वेळी, या प्रवासात तुम्हाला तिथले लोक, वन्यजीवांसाठी असलेली अनुकूल आणि प्रतिकूल परिस्थिती—हे सगळे जवळून पाहायला मिळते, आणि मलाही याचा अनुभव आला!

मी प्रवास केलेला रस्ता अतिशय चांगल्या अवस्थेत आहे, आणि याच कारणामुळे तो वन्यप्राण्यांसाठी मृत्यूचा सापळा ठरतो. हा चंद्रपूर- मुल  रस्ता (सुमारे 60 किमीचा पट्टा) सर्वाधिक प्राण्यांचे रस्ता अपघात घडवतो, कारण रस्त्याची गुणवत्ता चांगली असल्यामुळे वाहनांचा वेग जास्त असतो. हा रस्ता जंगलातून थेट जातो आणि प्राण्यांना सुरक्षितपणे रस्ता ओलांडण्यासाठी कोणतीही जागा उपलब्ध नसते, ज्यामुळे ते वेगवान वाहतुकीच्या संपर्कात येतात! खरेतर , या मार्गावर वेगळेविषय  जागोजागी स्पष्ट वाचता येतील अशी सुचना  फलक लावलेले आहेत, ज्यावर हळू चालवा आणि वन्यप्राण्यांची काळजी घ्या असे लिहिले आहे. पण आपण अशा फलकांची किती फिकीर करतोय , हे आपल्याला माहीतच आहे! त्याच वेळी, हा रस्ता मंद गतीने जाणाऱ्या दुचाकीस्वारांसाठीही धोकादायक आहे. कारण जर एखादा रानडुक्कर किंवा रानगवा अचानक दुचाकीला धडकला, तर दुचाकीस्वार गंभीर जखमी होण्याची शक्यता अधिक असते! गरज अशी आहे की, किमान रस्त्याच्या दोन्ही बाजूंना 20 फूट अंतरापर्यंत झुडपे आणि गवते साफ करावीत, जेणेकरून वन्यप्राणी आणि वाहनचालक दोघांनाही रस्त्यावर काय येत आहे हे दिसू शकेल. त्यामुळे वाहनचालकांना वेळीच ब्रेक लावण्याची संधी मिळेल—हे अर्थातच ते मध्यम वेगाने चालवत असतील तर! खरा उपाय म्हणजे रस्ता ज्या ठिकाणी शेतं आणि जंगलाच्या भागातून जातो तिथे संपूर्ण मार्गावर जाळीचे कुंपण उभारणे आणि ठराविक अंतरावर वन्यप्राण्यांसाठी अंडरपास तयार करणे, जेणेकरून ते सुरक्षितपणे रस्ता ओलांडू शकतील! आमची स्वतःची कार सुद्धा  थोडक्यात बचावली, कारण आम्ही कमी वेगाने प्रवास करत होतो. अचानक एक रानडुक्कर धावत आमच्या कारसमोर आले, पण ड्रायवरला वेळेत ब्रेक मारता आले तरीही  आमच्या ड्रायव्हरचे हृदय काही क्षण थांबले होते! हा भाग ताडोबाच्या कोळंसा परिसरात येतो आणि येथे मोठ्या संख्येने वन्यप्राणी या रस्त्याला ओलांडण्यास मजबूर होतात, कारण त्यांना पाणी, अन्न आणि निवाऱ्यासाठी एका भागातून दुसऱ्या भागात जावे लागते. त्यामुळे आता वेळ आली आहे की, त्यांच्या जीवनाच्या सुरक्षेसाठी काहीतरी ठोस उपाययोजना केल्या पाहिजेत.

या भागातून एक रेल्वे मार्गही जातो, याच मार्गावर गेल्या काही वर्षांत रेल्वेखाली आतापर्यंत सात ते आठ वाघांसह तितक्याच संख्येने अस्वल आणि बिबट्यांचे बळी गेले आहेत. तरीसुद्धा, या मृत्यूंचे प्रमाण रोखण्यासाठी रेल्वे विभागाकडून कोणतीही ठोस उपाययोजना केली जात नाही! एका बाजूला मा.न्यायालये (उच्च न्यायालय आणि सर्वोच्च न्यायालय) वन्यजीवांचे संरक्षण करण्यास उत्सुक आहेत आणि पर्यटकांच्या किंचित त्रासावरही वन विभागाला कारवाई करण्यास सांगत आहेत. पण मा. न्यायालय, माझा तुमच्याकडे प्रामाणिक प्रश्न आहे – जिथे केवळ त्रासच नाही तर वाघांच्या जीवालाही धोका आहे, अशा रोड किल सारख्या गंभीर मुद्द्यांकडे तुम्ही लक्ष का देत नाही? एन्ट्री गेट्सच्या विषयावर परत येताना, माझा उद्देश चिमूरजवळील एका नवीन गेटला भेट देण्याचा होता, म्हणजेच शेडेगाव. तांत्रिकदृष्ट्या हे ताडोबा प्रकल्प व्याघ्र क्षेत्राचा भाग नाही, पण त्याला मोठे महत्त्व आहे. कारण याच्या एका बाजूला ताडोबाच्या नवेगाव बफर क्षेत्राची सीमा आहे, तर दुसऱ्या बाजूने आपण उमरेड- करंडलाकडे जातो आणि मध्य प्रदेशातील वाघांच्या स्थलांतरासाठी हा एक महत्त्वाचा मार्ग आहे. हे जंगल प्रादेशिक वन विभागाच्या अधीन येते, पण मी म्हटल्याप्रमाणे, अशा संज्ञा फक्त मानवांसाठी आहेत. वन्य प्राण्यांना फक्त एकच गोष्ट महत्त्वाची असते – त्यांचे सुरक्षित अस्तित्व!  आता या भागात गेट उभारल्याने येथे पर्यटन वाढेल आणि स्थानिक लोकही वन्यजीवांच्या हालचालींवर अधिक बारकाईने लक्ष ठेवतील, कारण त्यांचं उपजीविकेचं साधन यावर अवलंबून असेल. त्याच वेळी, वन्य प्राण्यांना त्यांच्या हालचालींसाठी एक सुरक्षित मार्ग मिळेल! या गेटमुळे, आता एकूण गेट्सची संख्या 22 च्या वर गेली असावी. पण जसं मी आधी म्हटलं, हा ताडोबाच्या विविध रंगछटांपैकी आणखी एक पैलू आहे, त्यामुळे याचा मनमुराद आनंद घ्या! अरे हो,एक चांगली गोष्ट—वर्षानुवर्षे मोहर्ली गेटकडे जाणाऱ्या रस्ता  कचरा आणि मानवी विष्ठा यांनी भरलेला असायचा आणि नाक दाबूनच आत यावे लागायचं आणि मी त्याबद्दल अनेकवेळा लिहिले आहे, पण यावेळेच्या माझ्या भेटीत, मला कोणताही कचरा किंवा दुर्गंधीयुक्त वस्तू आढळल्या नाहीत आणि हा  रस्ता स्वच्छ आणि ताजी हवा असलेला होता, ही एक मोठी कामगिरी आहे! यासाठी वन विभाग आणि मोहर्ली गावकऱ्यांचे मनःपूर्वक अभिनंदन, कारण गाव आणि जंगलाच्या परिसरातील रस्त्यांची स्वच्छता राखणे हे वन्यजीवांच्या आरोग्यासाठी खूप महत्त्वाचे आहे!  ताडोबा परिसराच्या या परिक्रमेत मी पाहिले—शेतात काम करणारे गावकरी, रस्त्यांवरून चालणारे लोक, जनावरे चारणारे गुराखी , नद्या व तलावाच्या काठावर पाणी भरणारया बायका, मंदिराकडे जाणारे भक्त, शाळेकडे चाललेले विद्यार्थी—आणि या सगळ्याच्या पार्श्वभूमीवर पसरलेले घनदाट जंगल. आणि मला ठाऊक आहे की त्या जंगलात कुठेतरी अनेक वाघही आहेत, जे  शांतपणे या सगळ्यांकडे पाहत असतात! तरीही, माणसे आणि वाघ—दोघेही आपल्या स्वतःच्या विश्वात निर्धास्त आहेत! हेच तर ताडोबामधील सहजीवनाचे सर्वोत्तम उदाहरण आहे! आणि याच कारणामुळे मला या जंगलांकडे पुन्हा-पुन्हा ओढ ह्यांच्याविषयी वाढते  . या सहजीवनाचा एक भाग असल्याचा समाधानकारक अनुभव घेऊन, मी आनंदाने निरोप घेतो – अलविदा ताडोबा, परत भेटेपर्यंत !

ताडोबा जंगलाचे गेट्स!

कोअर : मोहर्ली, खुटवंडा, कोलारा, झरी, पांगडी.

बफर: मामला, अगरझरी, देवाडा, जुनोना, आडेगाव, झरी, पांगडी, केशलाघाट, सोमनाथ, शिरखेडा, बेलारा, मदनपूर, कोलारा, अलीझांजा, नवेगाव, शेडगाव.

तुम्ही खालील लिंकवर ताडोबाच्या अजून अनेक छटा पाहू शकता... 

https://www.flickr.com/photos/65629150@N06/albums/72177720323886782/

-

संजय देशपांडे

www.sanjeevanideve.com / www.junglebelles.in

 

परिकथा उमरेड करंडलाच्या वाघिणीची..!!

      

                                                             

परिकथा उमरेड करंडलाच्या  वाघिणीची..!!

“तुम्हाला तुमची मुले हुशार असावीत असे वाटत असेल, तर त्यांना परीकथा वाचून दाखवा. ते खुप  हुशार व्हावेत असे तुम्हाला वाटत असेल, तर त्यांना आणखी भारत  परीकथा वाचून दाखवा.”
― अल्बर्ट आइस्टाईन.

आईनस्टाईन यांची काही ओळख करून देण्याची गरज नाही, या जगातील सर्वात बुद्धिमान व्यक्ती असण्यासोबतच ते एक तत्वज्ञ सध्या  होते, अतिशय संवेदशील  होते तसेच एक चांगली व्यक्ती होते व त्यांचा परीकथांसारख्या गोष्टींवर विश्वास होता. मी त्यांचे विद्वत्तापूर्ण शब्द अनेकदा वापरले आहेत परंतु वरील शब्द या लेखासाठी अगदी चपखल आहेत जो पऱ्यांविषयी, म्हणजेच येथे  वाघीणींविषयी (दुसरे काय) आहे, आता एखादाजण (किंबहुना अधिक) कदाचित असे म्हणू शकतो की वाघासारख्या भीतीदायक, हिंस्र, धोकादायक प्राण्याला कुणीही परी कसे म्हणू शकते! परंतु अशा कुणाही व्यक्तींना (म्हणजे माणसांना) एकतर परीची संकल्पना समजली नाही किंवा वन्यजीवन समजलेले नाही, असेच मी म्हणेन! तर, हा लेख वन्यजीवनाविषयी, वाघिणीविषयी व जंगलाभोवतालच्या लोकांविषयी आहे (काळजी करू नका, तो ताडोबाविषयी नाही) व यावेळी जंगल आहे उमरेड कऱ्हांडला वन्यजीव अभयारण्य जे यूकेडब्ल्यूएस म्हणून ओळखले जाते, परंतु ते अलिकडे का चुकीच्या कारणांसाठी बातम्यांमध्ये आहे. तुमच्यापैकी बहुतेकांनी समाज मध्यमाथून  एका ध्वनीचित्रफित पाहिली असेल ज्यामध्ये एक वाघीण तिच्या पाच बछड्यांसोबत जिप्सींच्या गर्दीतून चालत  जात असल्याचे दिसत आहे ज्यासाठी असा मथळा देण्यात आला होता की ताडोबातील सहा वाघांचे दुर्मिळ दृश्य. या ध्वनीचित्रफितीतून अधिकाऱ्यांनी चुकीचा निष्कर्ष काढला की बछड्यांसोबत चाललेल्या वाघीणीचा रस्ता पर्यटकांच्या वाहनांमुळे अडवला गेला वगैरे वगैरे. अर्थात हा लेखाचा विषय नाही कारण मी याविषयी आधीच माझे मत व्यक्त केले आहे, परंतु विषय आहे त्या ध्वनीचित्रफितीतील वाघीण, तिचे नाव एफ२, वन विभाग व स्थानिक तिला फेअरी २ नावाने ओळखतात, म्हणून परीकथांचा संदर्भ दिला आहे!

फेअरी २ हे नाव तिला तिच्या वारश्यावरुन  देण्यात आले कारण तिच्या आईचे नाव फेअरी होते, या वाघीणीने उमरेड कऱ्हांडला वन्यजीव अभरण्याला जगाच्या नकाशावर नेऊन ठेवले. जवळपास आठ वर्षांपूर्वी पहिल्यांदा अशी वेळ होती, जेव्हा एक वाघीण पाच बछड्यांना बेधडकपणे उमरेड कऱ्हांडला वन्यजीव अभयारण्यातील चिंचोळ्या रस्त्यांवरून (हे तपशील लक्षात ठेवा) जात असतानाची छायाचित्रे समाज माध्यमांवर दिसली होती, त्या काळी केवळ फेसबुक होते. दुर्दैवाने आपले (भारतातील) वन्यजीवन व्याघ्र केंद्रित आहे व ते योग्य किंवा अयोग्य याचा निवाडा मी करत नाही परंतु त्याने वस्तुस्थिती बदलत नाही. अभयरण्यात जाणाऱ्या प्रत्येक व्यक्तीला पक्षी निरीक्षण किंवा अभयारण्यातील जलचरांचा अपवाद वगळता वाघच पाहायचा असतो व तुम्हाला सहा वाघ एकत्र आहेत हे दृश्य वारंवार पाहायला मिळत नाही. यामुळे केवळ उमरेड कऱ्हांडला वन्य अभयारण्य केवळ वन्यजीवनाच्या नकाशावरच आले नाही तर त्यामुळे इथले संपूर्ण समाज जीवनच बदलले कारण त्याने इथे येणाऱ्या पर्यटकांचा ओघ वाढला व त्यांच्यासोबत पैसा आला. तुम्हाला उमरेड कऱ्हांडला वन्यजीव अभयारण्याच्या भौगोलिक स्थानाविषयी माहिती नसेल (तुमच्यापैकी बहुतेकांना नसेल) उमरेडमधील जमीन ही खनिज समृद्ध म्हणून ओळखली जाते. परंतु आता अनेकांना माहिती आहे की जंगलांचे पट्टे वर्षानुवर्षे ताडोबा किंवा आंध्र प्रदेशातील जंगलांना किंवा अगदी मध्य प्रदेशातील जंगलांना जोडतात. इथे वाघ नेहमीच असायचे परंतु त्यांच्यापैकी बहुतेक स्थलांतर करताना इथे येत असत व ते क्वचितच या जंगलांमध्ये वास्तव्य करत असत. म्हणूनच उमरेड कऱ्हांडला वन्यजीव अभयारण्याचे स्थान वन्यजीवप्रेमींसाठी कधीही आवर्जून पाहण्यासारख्या ठिकाणांच्या यादीत वरचे नव्हते. परंतु इथे फेअरीने प्रवेश केला व इथली परिस्थिती बदलली... याचे कारण म्हणजे भोवताली जिप्सींचा वावर असतानाही बेधडपणे दिमाखात चालत येणारी ही वाघीण व तिचे झपाट्याने वाढणारे बछडे. जवळच्याच ताडोबाच्या जंगलामध्ये बछडी त्यांच्या आईपासून दीडवर्षातच वेगळी होत असताना, इथे मात्र भोवताली अनेक नर वाघ असल्यास त्या  सगळ्यांना योग्य येणारा ताण नव्हता, त्यामुळे ही बछडी जवळपास अडीच वर्षे फेअरीसोबत राहिली. रातगावर ठेवण्यासाठी आणि या सगळ्यांना एकत्र पाहणे  म्हणजे सहा मोठे वाघ घोळक्याने चालत असल्याप्रमाणे दृश्य होते. पर्यटक हे दृश्य पाहून आश्चर्यचकित होत असत व मीसुद्धा त्यापैकीच एक होतो. मी फेअरीला तिच्या पाच बछड्यांसोबत पाहिले आहे जेव्हा तिची बछडी दीड वर्षांची होती व उमरेड कऱ्हांडला वन्यजीन अभयारण्यातील रस्त्यांशी जुळवून घेताना सुद्धा पाहिले आहे !

याच कारणाने या वाघीणीला फेअरी हे नाव देण्यात आले असावे कारण उमरेड कऱ्हांडला वन्य अभयारण्य हे अतिशय गरीब अभारण्य आहे कारण त्याचे ठिकाण विकसित शहरी जगापासून तुटलेले आहेत, इथे पैसाही तुरळक होता व वाघ दिसण्याचे प्रमाणही कमी होते परंतु  फेअरीमुळे हे दृश्य एका रात्रीत बदलले. ज्या ठिकाणी निवासासाठी एक चांगले हॉटेलही नव्हते तिथे आता एमटीडीसीसह जवळपास वीस रिसॉर्ट आहेत. आता तुम्हाला लोक तिला प्रेमाने फेअरी म्हणून का ओळखतात यामागच्या भावना कळल्या असतील, कारण तिने इथल्या हजारो लोकांच्या आयुष्याचे भले केले, तिच्या केवळ अस्तित्वाने त्यांच्या कुटुंबांमध्ये आनंद आणला. ज्या लोकांना उमरेड कऱ्हांडलाचे तपशील माहिती नसतील, त्यांच्यासाठी सांगतो की इथे कऱ्हांडला व गोठणगाव असे दोन विभाग आहेत त्यांचे आणखी एक प्रवेशद्वारे म्हणजे पवनी जे महामार्गाच्या दुसऱ्या बाजूला आहे. परंतु फेअरीने गोठणगाव व कऱ्हांडला या विभागांना फेरीने  घर बनवले, हा संपूर्ण भाग फक्त तिचाच होता . ही झाली फेअरी १ची गोष्ट व यातील समस्या अशी आहे की एकदा बछडी मोठी झाली व आपापल्या क्षेत्राच्या शोधात विखुरली की अचानक ते कमी नजरेस पडतात व यामुळे पर्यटकांची संख्या रोडावते, विशेषतः जेव्हा तुमच्या जंगलाचा विस्तार उमरेड कऱ्हांडला वन्य अभयारण्याइतका लहान असतो. फेअरीने एक अतिशय अभूतपूर्व अशी गोष्ट केली ते म्हणजे तिने तिच्या दोन बछड्यांना संपूर्ण जंगलातील दोन भाग देऊन टाकले, त्यातील एक बछडी फेअरी २ आहे. आता उमरेड कऱ्हांडला वन्य अभयारण्यामध्ये तीन वाघीणी व त्यांचे बछडे आहेत, तर कऱ्हांडाला विभागातील व  वाघीणीला एक्स१ म्हणून ओळखले जाते, तर गोठणगावाच्या भागावर एफ२चे म्हणजेच फेअरी२ चे राज्य आहे. फेअरीने जंगलाच्या एका कोपऱ्यामध्ये आसरा घेतला आहे जे पवनीचे प्रवेशद्वार आहे व अगदी बफर क्षेत्रापर्यंतही विस्तारले आहे.

या परीकथेची सर्वोत्तम बाब म्हणजे एफ२ही ही परंपरा पुढे चालवत आहे, जो सर्व वन्यजीव प्रेमींसाठी आश्चर्याचा सुखद धक्का आहे, काही महिन्यांपूर्वी एफ२ ही वाघीण उमरेड कऱ्हांडला वन्य अभयारण्याच्या चिंचोळ्या रस्त्यांवर (इथे पुन्हा एकदा तपशीलांकडे दुर्लक्ष करू नका) तिच्या पाच बछड्यांसह दिसून आली व पाहिले तर स्थानिकांना असे वाटले की फेअरी स्वतःच पुन्हा  अवतरली आहे. हेच दृश्य पाहण्यासाठी पर्यटक या ठिकाणी गर्दी करत असत व अनेक दिवस वाट पाहात असत. पर्यटकांनी अशीच एकदा गर्दी केलेली असताना आधी नमूद केलेली ध्वनीचित्र व्हायरल झाली व ती वन विभाग तसेच स्थानिकांसाठीही डोकेदुखी होऊन बसली. आता फेअरी होण्याची काय किंमत मोजावी लागते याविषयी, ज्यात अनेक पर्यटकांना रस नसतो परंतु ती खरोखरच मोजावी लागते जे मी गोठणगावला अलिकडेच दिलेल्या भेटीत पाहिले. एकाच वेळी पाच बछड्यांना जन्म देणे व त्यांचे पालनपोषण करणे हे किती कठीण काम आहे याची कल्पना आपल्या मानवी बुद्धीला करताच येणार नाही. एकतर या बछड्यांना एकटीने जन्म द्यायचा, त्यानंतर त्या बछड्यांची देखभाल करण्यासाठी सोबत कुणी नोकर-चाकर नसतात व त्यानंतर त्यांची भूक व तहान यासारख्या मूलभूत मागण्या पूर्ण करायच्या. जेव्हा पाच बछडी असतात तेव्हा वाघीण त्यांना फार काळ स्तन्यपान देऊ शकत नाही कारण त्यामुळे तिची सगळी शक्ती   नष्ट होते. त्याचवेळी, दररोज तुम्हाला सहा पोटे भरायची असतात तीसुद्धा वाघांची, त्यामुळे गररोज एफ२ ला (व त्याआधी एफ म्हणजे फेअरीला) शिकारासाठी भटकंती करावी लागत असे व या काळात तिच्या सर्वत्र बागडणाऱ्या लहानग्या बछड्यांचे रक्षण करण्यासाठी कुणी नसताना त्यांना एकटे सोडून शिकारीला जात असल्याचा ताण असे. ताडोबाच्या उलट उमरेड कऱ्हांडला वन्य अभायारण्यामध्ये सुदैवाने इतर हिंस्र श्वापदे व नर वाघ कमी आहेत तरीही बछड्यांना सर्प दंश व जलाशयात पडणे यासारखे कितीतरी धोके असतात. आईला स्वतःला सुरक्षित व तंदुरुस्त ठेवावे लागते, कारण तुम्ही जंगलाची राणी असलात करीही, ते केवळ एक बिरुद आहे इथे तुम्हाला आयते जेवण देण्यासाठी कुणीही नोकर चाकर नसतात. अलिकडेच एफ२ ला एका रात्री अपरात्री  शिकार करताना इजा झाली व तिचे नाक सुजलेले होते व त्याला जखमही झालेली होती, जी मी तिचे जे छायाचित्र काढले त्यात स्पष्टपणे दिसून येत होती. तिला वेदना होत होत्या परंतु तिची पाच बछडी खेळत होती व आईला तिच्या वेदना बाजूला ठेवून तिचे आईपणाची  काम करावे लागत होते. बिचारी राणी थोडा वेळ बछड्यांसोबत खेळली व गाईडने मला सांगितले की तिने आधीच्या शिकारीतून फारसे काही खाल्लेले नव्हते कारण ते हरिणाचे एक छोटेसे पाडस होते जे तिच्या बछड्यांसाठी जेमतेम पुरेसे होते, त्यामुळे तिला भूक लागलेली होती. परंतु ती केवळ थोडा वेळ बछड्यांपासून बाजूला गेली व तिच्या वेदनेपासून आराम मिळावा यासाठी जलाशयात विश्रांती घेतली. ती जखम तिच्या नाकावर असल्याने ती चाटूही शकत नाही, जे वन्य प्राण्यांसाठी सर्वोत्तम औषध असते व तरीही ती तिच्या बछड्यांसाठी धीर धरून होती, फेअरी अशीच आहे.

आता पर्यटन व त्यामुळे येणारा तथाकथित अडथळा, या बाबी मी लेखात टाळू शकत नाही. आम्ही संपूर्ण दिवसाची सफारी घेतली होती याचाच अर्थ असा होतो की सकाळच्या सफारीनंतर संपूर्ण जंगलामध्ये केवळ दोनच वाहने होती पूर्ण दुपारभर आम्ही एफ२ ला विश्रांती घेताना पाहिले व तिची बछडी तिच्या भोवती खेळत होती व परंतु वाघीण गाढ झोपलेली होती. दुपारची सफारीची वाहने ज्या क्षणी जंगलात आली ती आपणहून उठली व रस्त्यावर आली, जणूकाही ती पर्यटकांना आपला  कार्यक्रम दाखवण्याचीच ती वाट पाहात असावी. तिला जणू स्थानिक लोकांप्रति असलेली तिची जबाबदारी माहिती असावी, कारण त्यांचे उत्पन्न (म्हणजेच जीवन) पर्यटकांना वाघ दिसण्यावर अवलंबून असते. मी काही भावनिक माणूस नाही व वन्यजीवन किती खडतर असते हे जाणतो परंतु मी जेव्हा एफ२ ला माझ्या कॅमेऱ्याच्या लेन्ससाठी धाडसाने तिची सर्व वेदना व अडी-अडचणी बाजूला ठेवून सर्व आघाड्यांवर तोंड देताना पाहिले, माझे डोळे नकळत पाणावले. उमरेड कऱ्हांडला वन्य अभयारण्याची राणी होण्यासाठी तिला होत असलेले त्रास व तोंड द्याव्या लागत असलेल्या अडीअडचणी पाहून मी तिला मनःपूर्वक सलाम केला. त्याचवेळी जे म्हणतात की वन्यजीव पर्यटन हा वाघांसाठी अडथळा आहे त्यांच्याविषयी पूर्णपणे आदर राखून असे म्हणावेसे वाटते की एफ२ ला तिच्या अवती-भोवती माणसांचा वावर आवडत असावा  व तिला त्यांच्या हजेरीत, पर्यटकांच्या, गाईड व जिप्सी चालकांच्या नजरेसमोर तिची बछडी सुरक्षित आहेत असे वाटत असल्यासारखे वाटते. याचे कारण म्हणजे आमच्या पुढ्यात तिचे बछडे सोडून ती शिकारीसाठी गेली, हे माझे प्रत्यक्ष जंगलातील निरीक्षण आहे एखाद्या कार्यालयामध्ये बसून चॅट-जीपीटीवर लिहीलेला लेख नाही. त्याचवेळी मला एफ२ चे हे वर्तन कदाचित अपघाताने जाणवले असावे परंतु गाईड व जिप्सी चालकांनीही ती नेहमी अशीच वागत  असल्याची खात्री केली. याचाच अर्थ असा होतो की सफारीच्या वाहनांमुळे वैतागण्याऐवजी किंवा भेदरण्याऐवजी ही वाघीण त्यांच्यासोबत सहजपणे तिथे वावरते. तिला पर्यटक घुसखोर वाटत नाही तर त्यांच्या उपस्थितीत तिला तिचे बछडे सुरक्षित वाटतात. माझ्या विधानाची खात्री करणारा आणखी एक तर्क म्हणजे जर एफ२ ला ती तिच्या बछड्यांसोबत चालत असताना जिप्सींनी तिची वाट अडवत असल्याचे वाटत असते तर तिने तिच्या बछड्यांना आजूबाजूला वाहने असताना बाहेरही पडू दिले नसते. परंतु परिस्थिती वेगळीच आहे, दररोज ती जिप्सी भोवती असताना त्यांना रस्त्यावर आणत असते, यातून काय दिसून येते असा प्रश्न मला ज्यांना वन्य पर्यटन हा वन्यजीवनासाठी अडथळा आहे असे वाटते त्या सगळ्यांना विचारासा वाटतो. एक कारण म्हणजे, एफ२ ला अगदी ती बछडी असल्यापासून सफारीची वाहने व तिच्या प्रत्येक हालचालीवर रोखलेले पर्यटकांचे कॅमेरे ओळखीचे आहेत व तिची त्याला काहीच हरकत नाही, आता याला आपण सहजीवनाशिवाय दुसरे काय म्हणू शकतो.

अर्थात याचा अर्थ असा होत नाही की आम्ही वाघांचा मार्ग अडवू शकतो किंवा त्यांना अडथळा येईल असे करू शकतो किंवा कोणत्याही वन्य प्राण्याला जंगलातील त्याच्या हक्कांपासून वंचित ठेवू शकतो. परंतु काही मूलभूत नियमांचे पालन केल्याशिवाय हे साध्य होणार नाही जे प्रत्येक अभयारण्यामध्ये संबंधित जंगलाच्या भौगोलिक परिस्थितीनुसार वेगळे असू शकतात. उमरेड कऱ्हांडला वन्य अभयारण्यातील रस्ते अतिशय चिंचोळे आहेत व आपण ते थोडेसे रुंद करू शकतो किंवा आपण स्वयं-शिस्तीचे पालन करू शकतो ज्याद्वारे प्रत्येकाला आळीपाळीने वाघ पाहता येईल व सर्वोत्तम छायाचित्रे घेता यावीत यासाठी आपली हाव बाजूला ठेवली पाहिजे. तेथील परिस्थिती अशी आहे की जर एफ२ किंवा कोणताही वाघ रस्त्यावर असेल तर केवळ दोन किंवा तीन जिप्सीतील पर्यटक वाघाला पाहू शकतात व जे मागे उरतात त्यांना केवळ वाघांचा केवळ काही भागच समोर दिसतो व जर त्यांनी अशाप्रकारे वाघ दिसल्याची छायाचित्रे काढली तर ते वाघांसाठी किंवा वन्य प्राण्यांसाठी अडथळा असल्याचा शिक्का बसतो जी प्रत्यक्षात परिस्थिती नसते. वन विभागाने आता तज्ञांची एक समिती तयार करण्याची वेळ आली आहे  अशी एखादी घटना घडल्यास  जी वन्यजीव पर्यटनाच्या कोणत्याही पैलूविषयी पक्षपातीपणे धोरणे तयार करणार नाही व योग्य प्रकारे चुकीची  वन्यजीव पर्यटन आनंदादायक होईल व त्याच्याशी संबंधित सर्वांना सहजीवनाचा मार्ग खुला होईल. जर वन विभागाला यासंदर्भात काही समस्या असतील, तर माननीय उच्च न्यायालयाने कृपया आपणहून हस्तक्षेप केला पाहिजे व प्रत्येक जंगलासाठी तसेच एकूणच सर्वांसाठी योग्य मार्गदर्शक तत्वे तयार केली पाहिजेत.परंतु त्यासाठी वन्यजीवनाच्या एखाद्याच पैलूविषयी नव्हे तर एकूणच वन्यजीवनाविषयी योग्य मानसिकता असली पाहिजे आणि  कोणत्याही घटकावर अन्या होऊ नये  हीच त्यामागची अपेक्षा .

सरतेशेवटी माझ्या बारा वर्षांच्या लेखनाच्या कार्यकाळामध्ये पहिल्यांदाच लेखाचा शेवट करण्यासाठी मी एखादया  अवतरणाचा वापर करतो

“परीकथा या वास्तवापेक्षाही बरेच काही असतात: केवळ ड्रॅगन अस्तित्वात असतात असे त्या आपल्याला सांगतात म्हणून नव्हे, तर ड्रॅगनचा पराभव केला जाऊ शकतो असेही त्या आपल्याला सांगतात म्हणून.”― नील गेमन; उमरेड कऱ्हांडला वन्यजीव अभयारण्यातील फेअरीच्या गोष्टीमध्ये, ड्रॅगन म्हणजे आपल्या संपूर्ण वन्यजीवनाविषयीचा चुकीचा दृष्टीकोन असेच मला म्हणावेसे वाटते, व त्यांचा पराभवर  हाच उमरेड कऱ्हांडला वन्यजीव अभयारण्यातील फेअरीच्या कथेचा योग्य शेवट किंबहुना योग्य सुरुवात असेल, एवढे सांगून निरोप घेतो!

 या परिकथेतील काही बहुमूल्य क्षण सोबतच्या लिंक वर पाहू शकता

https://www.flickr.com/photos/65629150@N06/albums/72177720323886782/

संजय देशपांडे 

www.sanjeevanideve.com 

www.junglebelles.in