ताडोबाच्या बावीस छटा!

ताडोबाच्या बावीस छटा!

"करड्या रंगाच्या असंख्य छटा आहेत. लिखाण माझं फक्त काळ्या आणि पांढऱ्या रंगासारखे स्पष्ठ असत   ."– 

रेबेका सॉलनिट.

 रेबेका या अमेरिकन लेखिका आणि कार्यकर्त्या आहेत. त्यांच्या या शब्दांनी कदाचित तुम्हाला वाटेल की हे शेअरिंग एखाद्या विचारवंताच्या गूढ तत्त्वज्ञानाबद्दल आहे. पण नाही, हे ताडोबाबद्दल आहे (पुन्हा ताडोबा? असे अनेकजण म्हणत असतील). आणि मी हा विशेष उद्धरण का वापरला आहे, त्याचे कारण म्हणजे ताडोबाची प्रवेशद्वारे  ! तुम्ही संभ्रमित असाल तर, हे उद्धरण करड्या रंगाच्या छटांबद्दल आहे आणि ‘छटा’ म्हणजे त्या रंगाची तीव्रता. त्यामुळे गडद करडा, फिकट करडा आणि यामधील अनेक पर्याय असू शकतात. त्याचप्रमाणे, ताडोबामध्येही अनंत नसले तरी जवळपास 22 प्रवेशद्वार आहेत, आणि प्रत्येक प्रवेशद्वार ताडोबाची एक वेगळी छटा आहे, जी तुम्हाला जंगल वेगळ्या प्रकारे दाखवते – म्हणून मी  ही  उपमा वापरली ! फेब्रुवारी महिना आहे आणि या विशिष्ट महिन्यात ताडोबाला भेट देण्याचे भाग्य मला लाभले आहे, जे खरं तर आता एक परंपराच  बनली आहे (तसे पाहता, ताडोबाला भेट देणे हेच एक नित्यकर्म झाला आहे), पण वर्षातील हा काळ अधिकच खास असतो! माझ्या मते, फेब्रुवारी हा ताडोबाला भेट देण्यासाठी सर्वोत्तम महिना असतो . या काळात वाघ दिसण्याची शक्यता थोडी कमी असते (जरी मी मे महिन्यातसुद्धा ताडोबाहून वाघ न पाहता परतलो आहे), पण या वेळी जंगल हिवाळा आणि उन्हाळा या दोन ऋतूंना जोडणारा एक सेतू असल्यासारखे वाटते. गवत हे विविध छटांच्या हिरव्या, पिवळ्या आणि काळ्या रंगात रंगलेले असते. वातावरण म्हणाल तर सकाळी धुके असते, दुपारी उष्ण असते, आणि संध्याकाळ गार वाऱ्याची साथ घेऊन येते! या अशा गवतामध्ये वाघ अतिशय सहज मिसळून जातात आणि त्यांना हे वातावरण खूप आवडते, कारण हा ऋतू त्यांच्या शिकारीसाठी सर्वोत्तम असतो. दुर्बिणीने पाहिले तरी गवतामध्ये लपलेला वाघ शोधणे कठीण असते. त्यामुळेच गवा, हरीण आणि रानडुक्कर सहज सावज बनतात  आणि शिकारीला बळी पडतात आणि यामुळेच वाघ दिसण्याच्या संधी जास्त मिळतात! गवत आता हळूहळू विरळ आणि सुकायला लागले असले तरी त्याची सरासरी उंची अजूनही तीन ते चार फूट असतं , ज्यामध्ये मोठा नर वाघसुद्धा सहज लपू शकतो, जोपर्यंत तो स्वतःहून बाहेर येत नाही! 

मी व्यावसायिक फोटोग्राफर नाही, पण तसे असण्याची गरजही नाही, कारण येथे  प्रत्येक दृश्य स्वप्नासारखे समोर उलगडत जाते. कधी कधी कॅमेरा बाजूला ठेवून निसर्गरम्य जंगल आपल्या डोळ्यांनी पाहणेच अधिक सुंदर असते. त्यावेळेस असे क्षण मेंदूच्या हार्ड डिस्कवर कायमचे कोरले जातात! मी फक्त देवाचे आभार मानतो की त्याने मला जीवनाचे हे रंग पाहण्याची संधी दिली, जिथे कुणाचा तरी  मृत्यू हा कुणाच्या तरी  जीवनाचा आधार असतो! वन्यजीवनामध्ये सर्व काही आहे जसे की कर्तव्य, काळजी, करुणा, आक्रमकता, तंदुरुस्ती, सतर्कता – पण माणसांसारखी क्रूरता, फसवणूक, दु:ख किंवा दुर्दैव यांना येथे कोणतेही स्थान नाही. येथे फक्त एकच गोष्ट आहे – जगण्यासाठी संघर्ष आणि प्रत्येक दिवस एक उत्सव जिथे तुमचे स्वतःचे जीवनच तुमचा सर्वात मोठा पुरस्कार असतो!

आणि जर रंगांबद्दल बोलायचे झाले, तर ही ताडोबा यात्रा अगदी खास (किंवा अधिक खास) होती, कारण मला संपूर्ण ताडोबा जंगलाची प्रदक्षिणा घालण्याची संधी मिळाली – अगदी जसे लोक पृथ्वीची प्रदक्षिणा घालतात ! तुम्हाला ताडोबाच्या भौगोलिक रचनेची कल्पना यावी म्हणून सांगतो, याला दोन मुख्य प्रवेश मार्ग आहेत. एक चंद्रपूरच्या बाजूने आहे, ज्याला तुम्ही पूर्वेकडील मार्ग म्हणू शकता, आणि दुसरा चिमूरच्या बाजूने आहे, जो पश्चिमेकडील मार्ग आहे. मोहर्ली गाव चंद्रपूरच्या बाजूला आहे आणि ते मोहर्ली गेट म्हणून ओळखले जाते, तर कोलारा गाव चिमूरच्या बाजूला आहे आणि ते कोलारा गेट म्हणून ओळखले जाते. ही दोन गेट्स कोअर क्षेत्रातील प्रवेशद्वार आहेत. त्याशिवाय, उत्तरेकडील बाजूला कोलसा म्हणजेच झरी आणि पांगडी गेट्स आहेत, तर दक्षिणेकडील बाजूला खूंटवंडा गेट आहे. म्हणून, ताडोबाच्या कोअर जंगलात प्रवेश करण्यासाठी एकूण चार बाजूंनी पाच प्रवेशद्वार आहेत. आणि अखेरीस या कोअर भागाच्या बाहेर बफर झोनचा मोठा विस्तार आहे जिथे जवळपास 17 गेट्स आहेत, त्यामुळे एकूण 22 गेट्स वन्यजीवप्रेमींसाठी ताडोबाच्या विविध रंगछटांचा शोध घेण्यासाठी उपलब्ध आहेत! यापैकी प्रत्येक गेट तुम्हाला जंगलाच्या वेगळ्या भागात घेऊन जाते, आणि तुम्हाला असे वाटते जणू तुम्ही एका कल्पनाविलासाच्या आरशातून (कॅलिडोस्कोप) जंगल पाहत आहात. कारण प्रत्येक जंगल वेगळे असते – त्यातील वनस्पती, प्राणी तसेच भूभाग, भिन्न असतो आणि ते ऋतूनुसार सतत बदलत राहते! या वेळी मी कोलारा गेटपासून सुरुवात केली, नंतर 180 अंश विरुद्ध दिशेने मोहर्ली गेटपर्यंत गेलो आणि पुन्हा कोलारा गेटकडे परतलो. या प्रवासात मी सर्व गेट्सला भेट दिली आणि संपूर्ण ताडोबाची प्रदक्षिणा पूर्ण केली. एका दिवसात ताडोबाच्या सर्व रंग अनुभवण्याचा हा एक अद्भुत अनुभव होता! मी प्रत्यक्ष जंगलात आत गेलो नाही, पण बफर, कोअर, गेट्स ही संकल्पना माणसांनी तयार केलेली आहे, तर निसर्गाला अशा कोणत्याही सीमांची जाणीव नाही किंवा तो त्यांची व्याख्या करत नाही. या संपूर्ण परिसराला वळसा घालणाऱ्या रस्त्यावरून जाताना तुम्ही जंगलाच्या रंगामध्ये होणारा बदल अनुभवू शकता! त्याच वेळी, या प्रवासात तुम्हाला तिथले लोक, वन्यजीवांसाठी असलेली अनुकूल आणि प्रतिकूल परिस्थिती—हे सगळे जवळून पाहायला मिळते, आणि मलाही याचा अनुभव आला!

मी प्रवास केलेला रस्ता अतिशय चांगल्या अवस्थेत आहे, आणि याच कारणामुळे तो वन्यप्राण्यांसाठी मृत्यूचा सापळा ठरतो. हा चंद्रपूर- मुल  रस्ता (सुमारे 60 किमीचा पट्टा) सर्वाधिक प्राण्यांचे रस्ता अपघात घडवतो, कारण रस्त्याची गुणवत्ता चांगली असल्यामुळे वाहनांचा वेग जास्त असतो. हा रस्ता जंगलातून थेट जातो आणि प्राण्यांना सुरक्षितपणे रस्ता ओलांडण्यासाठी कोणतीही जागा उपलब्ध नसते, ज्यामुळे ते वेगवान वाहतुकीच्या संपर्कात येतात! खरेतर , या मार्गावर वेगळेविषय  जागोजागी स्पष्ट वाचता येतील अशी सुचना  फलक लावलेले आहेत, ज्यावर हळू चालवा आणि वन्यप्राण्यांची काळजी घ्या असे लिहिले आहे. पण आपण अशा फलकांची किती फिकीर करतोय , हे आपल्याला माहीतच आहे! त्याच वेळी, हा रस्ता मंद गतीने जाणाऱ्या दुचाकीस्वारांसाठीही धोकादायक आहे. कारण जर एखादा रानडुक्कर किंवा रानगवा अचानक दुचाकीला धडकला, तर दुचाकीस्वार गंभीर जखमी होण्याची शक्यता अधिक असते! गरज अशी आहे की, किमान रस्त्याच्या दोन्ही बाजूंना 20 फूट अंतरापर्यंत झुडपे आणि गवते साफ करावीत, जेणेकरून वन्यप्राणी आणि वाहनचालक दोघांनाही रस्त्यावर काय येत आहे हे दिसू शकेल. त्यामुळे वाहनचालकांना वेळीच ब्रेक लावण्याची संधी मिळेल—हे अर्थातच ते मध्यम वेगाने चालवत असतील तर! खरा उपाय म्हणजे रस्ता ज्या ठिकाणी शेतं आणि जंगलाच्या भागातून जातो तिथे संपूर्ण मार्गावर जाळीचे कुंपण उभारणे आणि ठराविक अंतरावर वन्यप्राण्यांसाठी अंडरपास तयार करणे, जेणेकरून ते सुरक्षितपणे रस्ता ओलांडू शकतील! आमची स्वतःची कार सुद्धा  थोडक्यात बचावली, कारण आम्ही कमी वेगाने प्रवास करत होतो. अचानक एक रानडुक्कर धावत आमच्या कारसमोर आले, पण ड्रायवरला वेळेत ब्रेक मारता आले तरीही  आमच्या ड्रायव्हरचे हृदय काही क्षण थांबले होते! हा भाग ताडोबाच्या कोळंसा परिसरात येतो आणि येथे मोठ्या संख्येने वन्यप्राणी या रस्त्याला ओलांडण्यास मजबूर होतात, कारण त्यांना पाणी, अन्न आणि निवाऱ्यासाठी एका भागातून दुसऱ्या भागात जावे लागते. त्यामुळे आता वेळ आली आहे की, त्यांच्या जीवनाच्या सुरक्षेसाठी काहीतरी ठोस उपाययोजना केल्या पाहिजेत.

या भागातून एक रेल्वे मार्गही जातो, याच मार्गावर गेल्या काही वर्षांत रेल्वेखाली आतापर्यंत सात ते आठ वाघांसह तितक्याच संख्येने अस्वल आणि बिबट्यांचे बळी गेले आहेत. तरीसुद्धा, या मृत्यूंचे प्रमाण रोखण्यासाठी रेल्वे विभागाकडून कोणतीही ठोस उपाययोजना केली जात नाही! एका बाजूला मा.न्यायालये (उच्च न्यायालय आणि सर्वोच्च न्यायालय) वन्यजीवांचे संरक्षण करण्यास उत्सुक आहेत आणि पर्यटकांच्या किंचित त्रासावरही वन विभागाला कारवाई करण्यास सांगत आहेत. पण मा. न्यायालय, माझा तुमच्याकडे प्रामाणिक प्रश्न आहे – जिथे केवळ त्रासच नाही तर वाघांच्या जीवालाही धोका आहे, अशा रोड किल सारख्या गंभीर मुद्द्यांकडे तुम्ही लक्ष का देत नाही? एन्ट्री गेट्सच्या विषयावर परत येताना, माझा उद्देश चिमूरजवळील एका नवीन गेटला भेट देण्याचा होता, म्हणजेच शेडेगाव. तांत्रिकदृष्ट्या हे ताडोबा प्रकल्प व्याघ्र क्षेत्राचा भाग नाही, पण त्याला मोठे महत्त्व आहे. कारण याच्या एका बाजूला ताडोबाच्या नवेगाव बफर क्षेत्राची सीमा आहे, तर दुसऱ्या बाजूने आपण उमरेड- करंडलाकडे जातो आणि मध्य प्रदेशातील वाघांच्या स्थलांतरासाठी हा एक महत्त्वाचा मार्ग आहे. हे जंगल प्रादेशिक वन विभागाच्या अधीन येते, पण मी म्हटल्याप्रमाणे, अशा संज्ञा फक्त मानवांसाठी आहेत. वन्य प्राण्यांना फक्त एकच गोष्ट महत्त्वाची असते – त्यांचे सुरक्षित अस्तित्व!  आता या भागात गेट उभारल्याने येथे पर्यटन वाढेल आणि स्थानिक लोकही वन्यजीवांच्या हालचालींवर अधिक बारकाईने लक्ष ठेवतील, कारण त्यांचं उपजीविकेचं साधन यावर अवलंबून असेल. त्याच वेळी, वन्य प्राण्यांना त्यांच्या हालचालींसाठी एक सुरक्षित मार्ग मिळेल! या गेटमुळे, आता एकूण गेट्सची संख्या 22 च्या वर गेली असावी. पण जसं मी आधी म्हटलं, हा ताडोबाच्या विविध रंगछटांपैकी आणखी एक पैलू आहे, त्यामुळे याचा मनमुराद आनंद घ्या! अरे हो,एक चांगली गोष्ट—वर्षानुवर्षे मोहर्ली गेटकडे जाणाऱ्या रस्ता  कचरा आणि मानवी विष्ठा यांनी भरलेला असायचा आणि नाक दाबूनच आत यावे लागायचं आणि मी त्याबद्दल अनेकवेळा लिहिले आहे, पण यावेळेच्या माझ्या भेटीत, मला कोणताही कचरा किंवा दुर्गंधीयुक्त वस्तू आढळल्या नाहीत आणि हा  रस्ता स्वच्छ आणि ताजी हवा असलेला होता, ही एक मोठी कामगिरी आहे! यासाठी वन विभाग आणि मोहर्ली गावकऱ्यांचे मनःपूर्वक अभिनंदन, कारण गाव आणि जंगलाच्या परिसरातील रस्त्यांची स्वच्छता राखणे हे वन्यजीवांच्या आरोग्यासाठी खूप महत्त्वाचे आहे!  ताडोबा परिसराच्या या परिक्रमेत मी पाहिले—शेतात काम करणारे गावकरी, रस्त्यांवरून चालणारे लोक, जनावरे चारणारे गुराखी , नद्या व तलावाच्या काठावर पाणी भरणारया बायका, मंदिराकडे जाणारे भक्त, शाळेकडे चाललेले विद्यार्थी—आणि या सगळ्याच्या पार्श्वभूमीवर पसरलेले घनदाट जंगल. आणि मला ठाऊक आहे की त्या जंगलात कुठेतरी अनेक वाघही आहेत, जे  शांतपणे या सगळ्यांकडे पाहत असतात! तरीही, माणसे आणि वाघ—दोघेही आपल्या स्वतःच्या विश्वात निर्धास्त आहेत! हेच तर ताडोबामधील सहजीवनाचे सर्वोत्तम उदाहरण आहे! आणि याच कारणामुळे मला या जंगलांकडे पुन्हा-पुन्हा ओढ ह्यांच्याविषयी वाढते  . या सहजीवनाचा एक भाग असल्याचा समाधानकारक अनुभव घेऊन, मी आनंदाने निरोप घेतो – अलविदा ताडोबा, परत भेटेपर्यंत !

ताडोबा जंगलाचे गेट्स!

कोअर : मोहर्ली, खुटवंडा, कोलारा, झरी, पांगडी.

बफर: मामला, अगरझरी, देवाडा, जुनोना, आडेगाव, झरी, पांगडी, केशलाघाट, सोमनाथ, शिरखेडा, बेलारा, मदनपूर, कोलारा, अलीझांजा, नवेगाव, शेडगाव.

तुम्ही खालील लिंकवर ताडोबाच्या अजून अनेक छटा पाहू शकता... 

https://www.flickr.com/photos/65629150@N06/albums/72177720323886782/

-

संजय देशपांडे

www.sanjeevanideve.com / www.junglebelles.in