पुणे, 2025 मध्ये प्रवेश करताना !!

 

पुणे, 2025 मध्ये प्रवेश करताना!!

“आपण नवीन शहरवाढीकडुन फार जास्त अपेक्षा करतो, व समाज म्हणुन स्वतःकडून फार कमी अपेक्षा ठेवतो.” …

“टीव्ही किंवा अमली पदार्थ नव्हे तर अमर्याद खाजगी वाहने अमेरिकी शहरांच्या विनाशास प्रामुख्याने कारणीभूत ठरली.” …

            ही दोन्ही अवतरणे नागरी नियोजनाची जणु देवता  मानल्या जाणाऱ्या जेन जेकब यांची आहेत व जेव्हा विषय रिअल इस्टेट असा असतो व त्यातही जेव्हा आपल्या प्रिय पुणे शहराविषयी लिहायचे असते तेव्हा वाईटपणा घेण्यासाठी म्हणजेच टीका करण्याचे काम करताना त्या नेहमी माझ्या मदतीस धावून येतात. आता आणखी एक वर्ष सरत आले आहे, हे वर्ष पुण्यासाठी अतिशय महत्त्वाचे ठरले. या वर्षात कोव्हिडची केवळ प्रत्यक्षातच नव्हे तर लोकांच्या मनातूनही गच्छंती झाली. आपल्याकडे देशात (जुनेच सरकार पुन्हा नव्याने सत्तेत आले आहे) व राज्यात पुढील पाच वर्षांसाठी नवीन सरकार आले आहे प्रचंड बहुमताने, त्यामुळे नगर विकास आणि इतरही धोरणे तयार करण्याच्या बाबतीत सर्वकाही सुरळीत आहे. अर्थात कट्टर पुणेकर मात्र यावर कुत्सितपणे हसतील व कोणतेही सरकार सत्तेत आले तरीही त्यामुळे आमच्या समस्यांमध्ये काय फरक पडतो त्या दिवसेंदिवस वाढतच आहेत अशी त्यांची प्रतिक्रिया असेल व मी त्यांना दोष देत नाही. पुणेकरांची एक गोष्ट अतिशय चांगली आहे ती म्हणजे जेव्हा त्यांच्या शहराचे कौतुक करायचे असेल तेव्हा ते अगदी तोंडभरून स्तुती करतील, परंतु त्यांच्या शहरावर टीका करायची वेळ येते तेव्हा हे काम करण्यासाठी त्यांना इतर कुणाचीही गरज पडत नाही, याला म्हणतात खरे पुणेकर!

विशेष म्हणजे जेव्हा माझ्या पत्रकार मित्राने जेव्हा मला पुणे शहराचा २०२५ मधील प्रवास कसा असेल याविषयी लिहीण्यास सांगितले, त्याच दिवशी दोन गोष्टी घडल्या. सर्वप्रथम, मला माझा मित्र अमित करोडे भेटला तो पुणेकरच असला तरीही गेली पंचवीस वर्षे दुबईत राहात आहे (अर्थात मनाने अगदी अस्सल पुणेकर आहे). आम्ही दोन्ही शहरांमध्ये काय फरक आहे, तसेच दोन्ही शहरांमधील नागरिकांच्या दृष्टिकोनामध्ये काय फरक आहे याविषयी बोलत होतो. वाहतुकीच्या सिग्नलचे पालन न करणे किंवा नो पार्किंगच्या पाटीखाली पार्किंग करणे, स्वच्छता तसेच मेट्रोमध्ये चढणे व उतरणे यातील बेशिस्त ,हे सगळे आपल्या जीवनाचा अविभाज्य भाग आहेत ज्यामुळे आपल्या तसेच इतरांच्या आयुष्यात अनावश्यक तणाव निर्माण होतो असे माझ्या मित्राचे अलिकडच्या काळातील पुण्याविषयीचे निरीक्षण होते व त्याचे म्हणणे चूक नव्हते. तो म्हणाला तो त्याच्या दुबई किंवा युरोपातील त्याच्या मित्रांना पुण्याला येण्यास सांगण्याची हिंमत करू शकत नाही कारण इथे रस्त्यावर सगळीकडे जी परिस्थिती असते ती पाहून ते आपल्याविषयी काय विचार करतील, हे त्याचे म्हणणेही चुकीचे नाही. दुसरी गोष्ट म्हणजे जेव्हा मी आजचे वर्तमानपत्र उघडले, त्यात वाचले शहरातील रस्त्यावरील जीवघेण्या अपघातात अनेकांचा जीव गेला, त्याचप्रमाणे शहराची धूर-धुके-धुराने भरलेली छायाचित्रे दिसून आली, इंद्रायणी नदीमध्ये प्रदूषणामुळे मासे मरण पावल्याविषयी एक बातमी होती व भर डिसेंबरमध्ये पुण्याच्या उपनगरांना पाण्याचा तुटवडा जाणवत असल्याचीपण बातमी होती.

        मला समजू शकते की तुम्ही जेव्हा एखाद्या शहराविषयी लिहीण्यास सुरुवात करता अशी सुरुवात करू नये, परंतु आपल्या सगळ्यांना आपल्यापुढे भविष्यात कुठल्या अडचणी वाढून ठेवल्या आहेत याची जाणीव असली पाहिजे नाहीतर पुढचा रस्ता कसा असेल याचा अभ्यास न करता आपण केवळ मूर्खासारखे मार्गक्रमण करत राहु, बरोबर? आता पुणे हे केवळ पेठांपासून सुरू होणारे (पुणे ३०) व कोथरुड, औंध, कॅम्प किंवा स्वारगेटपाशी संपणारे एक टुमदार शहर राहिलेले नाही. या शहरामध्ये आता दोन महानगरपालिका, छावणी क्षेत्र, पुणे महानगर प्रदेश विकास प्राधिकरण व नगर नियोजनाच्या भागाचा समावेश होतो ज्याची एकूण लोकसंख्या जवळपास एक कोटीच्या आसपास झाली आहे (अनधिकृतपणे). आपल्याला या एक कोटी लोकसंख्येचा भार आधीच जाणवू लागला आहे, वाहतुकीची कोंडी व शहराच्या अगदी मध्यवर्ती भागातही पाण्याचा तुटवडा ही त्याची सुरुवातीची लक्षणे आहेत. केवळ दोन दशकांपूर्वी आम्ही लोकांना अभिमानाने सांगत असू आम्ही जेमतेम तीस मिनिटात संपूर्ण पुणे शहर ओलांडू शकतो, इथे मुबलक प्रमाणात चांगले पाणी उपलब्ध आहे तसेच इथली सांस्कृतिक घडण हे या शहराचे बलस्थान आहे. अर्थात, आपण जेव्हा देशातील इतर शहरांशी तुलना करतो तेव्हा आपण अजूनही इतर शहरांच्या बरेच पुढे आहोत, परंतु आपल्याला सुधारणा करायची असेल तर आपण आपल्यापेक्षा जी शहरे पुढे आहेत त्यांच्याशी तुलना केली पाहिजे, आपल्यापेक्षा मागे असलेल्या शहरांशी नव्हे, हा माझ्या लेखातील मुख्य मुद्दा आहे. दुर्दैवाने, गेल्या दोन वर्षांपासून महानगरपालिका निवडणुकांवर (पुणे महानगरपालिका/पिंपरी चिंचवड महानगरपालिका) निर्बंध आहेत, त्यामुळे सर्व कारभार प्रशासकाच्या हातात आहे. एकीकडे हे वरदान असले तरीही दुसरीकडे ही समस्या आहे की ज्यांच्याकडे सगळ्या गोष्टींचे नियंत्रण आहे त्यांच्याच कारभाराविषयी तक्रार कुणाकडे करायची? या पार्श्वभूमीवर पुण्याची झपाट्याने वाढ होत आहे व एखाद्या अनाथा मुलाला कुणीही काहीही दिले तरी तो ते खात राहतो आणि वाढत असतो त्याप्रमाणेच पुण्याची वाढ होत आहे. मी अतिशयोक्ती करतोय असे तुम्हाला वाटत असेल तर पुढे वाचा. आपल्याकडे ससूनसारखे सार्वजनिक रुग्णालय आहे, जेथे अतिशय निष्णात डॉक्टर काम करतात, परंतु तेथील पायाभूत सुविधा अतिशय दयनीय आहेत, तरीही राज्यामध्ये उपलब्ध असलेल्या कोणत्याही वैद्यकीय सुविधेपेक्षा ती बरीच चांगली आहे. आपल्याकडे शंभर वर्षांहूनही अधिक जुने रेल्वे स्थानक आहे व तरीही ते लाखो प्रवासी हाताळते, परंतु आपल्याला इतर महत्त्वाच्या शहरांना जोडणाऱ्या आणखी रेल्वेगाड्या आवश्यक आहेत ही वस्तुस्थिती आहे, कारण तुम्हाला जवळपासच्या तारखांचे प्रवासाचे तिकीट हवे असेल तर तुम्हाला ते कधीच मिळत नाही. आपल्याकडे तीन नद्या, पाच धरणे आहे व तरीही आपल्याकडे पाणी कपात केली जाते आणि वर्षभर रस्त्यावर पाण्याचे टँकर फिरताना दिसतात. हे सार्वत्रिक दृश्य आहे कारण आपल्याला योग्य पाणी वितरण व्यवस्था आवश्यक आहे व त्यासाठी निधी गरजेचा आहे, खालावत चाललेली भूजल पातळी ही देखील धोक्याचा इशारा देत आहे. यावर्षी पावसाळ्यामध्ये पडलेल्या झाडांची संख्या गेल्या पाच वर्षातील सर्वात जास्त होती, आणि शहरामध्ये तसेच अवतीभोवती हरित क्षेत्र कमी झाले आहे ही चिंताजनक बाब आहे. शिक्षण हा पुण्याचा आधारस्तंभ आहे परंतु परवडणारे, दर्जेदार शिक्षण हा घटक नाहीसा होत चालला आहे, याचा परिणाम म्हणून थेट गुन्हेगारीच्या घटकांमध्ये तरुणांचा सहभाग वाढत आहे. पुण्याची रहदारी व पुण्याची वाहतूक, याविषयी मी काहीही टिप्पणी करायची गरज नाही, तुम्ही फक्त गूगल केला तर तुम्हाला एवढी माहिती मिळेल की त्यामुळे तुमचा पीसी हँग होईल. आपल्याकडे मेट्रो आहे परंतु बंगलोरसारख्या काही शहरांचा अपवाद वगळता देशात सर्वत्र ती तोट्यात चाललेली आहे व सुदैवाने पुण्यातही मेट्रोचा जास्तीत जास्त वापर केला जाईल. सर्वात शेवटी परंतु सर्वात महत्त्वाचा मुद्दा म्हणजे माझी उपजीविका म्हणजेच रिअल इस्टेट (म्हणजेच घरे व कार्यालये). या आघाडीवर परिस्थिती मजेशीर आहे कारण दररोज अनेक प्रकल्पांची सुरुवात केली जातेय, तर त्याचवेळी तुम्हाला अनेक भागांमध्ये जमीनी मिळणे दुरापास्त झाले आहे (म्हणजे योग्य मालकी हक्क असलेल्या). ज्या जमीनी उपलब्ध आहेत त्यावर जणू रितू कुमारचा (त्यांच्याविषयी गूगल करा) किमतीचा टॅग लावलेला असतो तरीही काही दिवसांनी त्या जमीनी विकल्या गेल्याचे तुम्हाला समजते. उपनगरांमध्ये अशी परिस्थिती असेल तर पुनर्विकासाच्या बाबतीत याहूनही  गोंधळाची स्थिती आहे. साधारण दशकभरापूर्वी तुम्हाला विद्यमान रहिवाशांना केवळ १५ किंवा २०% जास्त जागा देऊन पुनर्विकासाचे प्रस्ताव मिळत असत जो भाव आता दुप्पट किंवा काही वेळा अगदी तिप्पटही झाला आहे, एवढी जागा रहिवाशांना द्यावी लागते. त्यामुळे जमीनीच्या उपलब्धतेवरून तुम्ही असे म्हणू शकता की शहरातील रिअल इस्टेटला मागणी आहे, परंतु मुद्दा असा आहे की आपल्याला किती नवीन घरांची व कार्यालयांच्या  जागेची आश्यकता आहे व या  सगळ्याना अंतिम उत्पादन (किम्मत) परवडू शकते का. त्याचवेळी संपूर्ण देशातून व राज्यातून, लोक नोकरीसाठी व शिक्षणासाठी पुण्याला येतात, त्यांना राहण्यासाठी घरांची गरज आहे, व ती गरज पूर्ण करण्यासाठी परवडणाऱ्या घरांचा पुरवठा यामध्ये संतुलन राखणे हाच मुख्य मुद्दा आहे. जर आपण ते केले नाही, तर आपल्याला शहरामध्ये व अवतीभोवती आधीपासूनच बेधडकपणे अवैध बांधकामे सुरू असल्याचे दिसत आहे, ज्यावर आपल्याकडे काहीही तोडगा नाही.

       ज्यांना एखादे घर किंवा कार्यालय खरेदी करायचे आहे, त्यांच्यासाठी मी सुचवेन (सल्ला देणार नाही) की तुमचे डोळे व ज्ञानेंद्रिये उघडी ठेवा तसेच थोडा संयम राखा. तुमच्या गरजा समजून घ्या, शहराच्या वाढीचे स्वरूप कसे आहे याचा अभ्यास करा व त्यानंतर एखादा निर्णय घ्या. त्याचवेळी तुम्ही पहिली कार  एकदम मर्सिडीज किंवा बीएमडब्ल्यू खरेदी करत नाही (अंबानी अदानी अपवाद) तर स्वतःला हुंडाइ किंवा मारुतीवरून त्या पातळीपर्यंत वर जाता, त्याचप्रमाणे तुम्ही तुमचे घर किंवा कार्यालयाविषयीही विचार करू शकता. बहुतेक खरेदीदारांसाठी घर एकदाच खरेदी करण्याचे दिवस आता गेले, आता पुरवठाही मुबलक प्रमाणात होत आहे, पर्यायही अनेक आहेत, त्याचवेळी पुणे केवळ एखादी पेठ किंवा कोथरुडसारख्या उपनगरापुरतेच मर्यादित राहिलेले नाही. स्विगी, झुमॅटो, इन्स्टामार्ट सारख्या ऑनलाईन सुविधांमुळे अगदी मध्यरात्रीही किराणा सामान तुमच्या घरापर्यंत पोहचू शकते, त्यामुळेच तुमच्या घराची जागा व प्रकार जबाबदारीने निवडा. 

       किंबहुना घर खरेदी करण्यासाठी ही चांगली वेळ आहे कारण बांधकाम व्यावसायिक थोडीफार घासाघीस करण्यास तयार आहेत (म्हणजेच त्यांना भाग पडते आहे), परंतु फक्त तुम्हाला किती सवलत मिळतेय याकडे पाहू नका, तर विविध निकषांवर घराचा दर्जा कसा आहे हे पाहा व त्यानंतर व्यवहाराला अंतिम स्वरूप द्या. अगदी ताबा घेण्यासाठी तयार असलेली सदनिका जर तुम्ही केवळ प्रति चौरस फूट दराच्या आधारावर नव्हे तर हुशारीने निवडली नाही तर तिची देखभाल, तिचे दिसणे, तिथपर्यंत ये-जा करणे, तुमच्या पाहुण्यांसाठी पार्किंग,कायदेशीर वैधता, शेजार पाजार, पिण्याच्या पाण्यासारख्या मूलभूत बाबींसंदर्भात पुढे जाऊन डोकेदुखी ठरू शकते. त्याचवेळी, इथे घर घेऊन तुम्ही पुण्याच्या संस्कृतीचा एक भाग होता व तुम्ही जसे वागाल ती या शहराची संस्कृती असेल, हे मूलभूत तथ्य कधीही विसरू नका. शेवटचा परंतु महत्त्वाचा मुद्दा म्हणजे, तुमचे घर निवडताना निसर्गाच्या संवर्धनाचा मुद्दाही लक्षात ठेवा, कारण अशाप्रकारेच तुम्ही तुमच्या पुढील पिढ्यांचे भविष्य सुरक्षित करू शकाल व ज्या गृहनिर्माण संस्थांना पुनर्विकास करून घ्यायचा आहे त्यांच्यासाठीही हे लागू होते. तुम्ही तुमचे गाव किंवा ठिकाण सोडून तुमच्या नवीन ठिकाणी स्थलांतरित का होता आहात हे स्वतःला विचारा व तुम्ही आज चुकीची निवड केल्यामुळे उद्या तुमच्या मुलांना तेच करावे लागू नये, यातच हुशारी आहे, एवढे बोलून (इशारा देऊन) निरोप घेतो, २०२५ मध्ये घर खरेदी करण्यासाठी शुभेच्छा!

संजय देशपांडे 

smd156812@gmail.com

 

संजीवनी ग्रुप

कृत्रिम बुद्धिमत्ता,शहाणपणा आणि रिअल इस्टेट

कृत्रिम बुद्धिमत्ता,शहाणपणा आणि रिअल इस्टेट

“बुद्धिमत्तेचे मोजमाप म्हणजे एखाद्या व्यक्तीची बदलाची क्षमता”… अल्बर्ट आईनस्टाईन

 

      बुद्धिमत्तेविषयी हजारो अवतरणे असू शकतात परंतु महान आईनस्टाईन यांच्यासारख्या सर्वात बुद्धिमान व्यक्तीशिवाय दुसरे कोण याची योग्य व्याख्या करू शकेल. त्यांनी बुद्धिमत्तेविषयी काय म्हटले आहे ते पाहू, याचा अर्थ तुम्हाला परीक्षेमध्ये किती गुण मिळाले आहेत, किती पदव्या मिळाल्या आहेत, अभियांत्रिकी किंवा वैदकीय शाखेचे शिक्षण, अथवा एखादे संशोधन नाही तर याचा अर्थ तुमची बदलाची क्षमता असा होतो. जेव्हा माझ्या मित्राने मला रिअल इस्टेट क्षेत्रामध्ये कृत्रिम बुद्धिमत्ता अर्थात एआय याविषयी लिहायला सांगितले तेव्हा मी माझ्या मुलाला याविषयी त्याचे विचार लिहीण्यास सांगितले. कारण कृत्रिम बुद्धिमत्तेचा वापर करण्यासाठी तुमच्याकडे जी बुद्धिमत्ता आहे त्याची चाचणी घेण्याचा हाच सर्वात उत्तम मार्ग आहे ! माझ्या मुलाने लिहीलेले काही मुददे मी खाली देत आहे, मी लेखाची सुरुवात करण्यासाठी त्याचा वापर करत आहे. कृत्रिम बुद्धिमत्तेचा संबंध तंत्रज्ञानाशी येतो व ही पिढी माझ्यापेक्षा तंत्रज्ञान अधिक सहजपणे हाताळते किंवा त्यावर अवलंबून असते, ही गूगल, अलेक्सा, चॅट जीपीटी व इतरही अनेक अशा गोष्टींची कृपा, तुम्ही एआयसंदर्भात माझ्यापेक्षाही अनभिज्ञ असाल तर कृपया त्याचा अर्थ तपासण्यासाठी गूगल करा.

 

रिअल इस्टेटमध्ये कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या तंत्रज्ञानाचा वापर (रोहितचे मत)...

 

       "आधुनिक युगात राहणाऱ्या कोणत्याही व्यक्तीच्या कानावर एआय किंवा ज्याला “कृत्रिम बुद्धिमत्ता” असे म्हणतात हा शब्द सर्वाधिक पडतो. तुम्ही एखादी किशोरवयीन व्यक्ती असाल जिने समाज माध्यमांचा वापर नुकताच सुरू केला आहे किंवा तुम्ही कोणत्याही क्षेत्रामध्ये स्वतःचा व्यवसाय चालविणारी ५० वर्षांची व्यक्ती असाल, तुमची या शब्दाशी या ना त्या प्रकारे ओळख झालेली आहे.  मी व्यक्तीशः हे जे काही एआय आहे किंवा त्यामुळे समाजावर कशाप्रकारे परिणाम झाला आहे ते पाहता त्याचा फार मोठा चाहता नाही – याचे सर्वात पहिले कारण म्हणजे त्यामध्ये कृत्रिम हा शब्द आहे, ज्याचा शब्दशः अर्थ होतो जे “खरे-नाही” किंवा “खोटे” आहे. याचाच अर्थ अतिशय कमी किंवा अजिबात मानवी संवाद तिथे होत नाही, जी माझ्या मते कोणत्याही व्यवसायासाठी नकारात्मक बाब आहे. मी अनेक विकासक किंवा रिअल इस्टेट क्षेत्रातील तज्ज्ञांचे अनेक लेख वाचले आहेत ज्यामध्ये ते त्यांच्या व्यवसायामध्ये ग्राहकाला अधिक चांगला अनुभव मिळावा यासाठी “एआय”चा वापर कसा करत आहेत याविषयी लिहीले होते. मी या विधानाशी सहमत नाही कारण जगाच्या कोणत्याही भागातील कोणत्याही व्यक्तीसाठी, विशेषतः आपल्या देशातील व्यक्तीसाठी घर खरेदी करणे हा एक मोठा निर्णय असतो. घरासोबत अनेक परंपरा, रिती-भाती, भावना जोडलेल्या असतात व मानवी संवादाशिवाय त्या पूर्ण होऊ शकत नाहीत असे मला वाटते. आजकाल घर खरेदी करण्याचा वयोगट बदलून ४०-५० वरून ३०-४० पर्यंत आला आहे. ग्राहकही आता पूर्वीपेक्षा जास्त जागरुक झाले आहेत, ते आता तुमच्या तसेच तुमच्या स्पर्धकांच्या उत्पादनांचा तुमच्यापेक्षाही अधिक चांगल्याप्रकारे अभ्यास करतात. त्यामुळे, मला असे वाटते की तुमच्या उत्पादनाचे विपणन करण्यासाठी ‘एआय’चा वापर करणे फारसा शहाणपणाचा निर्णय होणार नाही. कारण तुमच्या ग्राहकाच्या भावनांचा वेध कसा घ्यायचा हे ‘एआय’ला समजू शकणार नाही ज्याची एखादे घर खरेदी करण्यामध्ये मोठी भूमिका असते.

       तरीही कोणत्या नवीन बदलाचे फायदे व तोटे असतात, त्याचप्रमाणे ‘एआय’चा वापर ग्राहकांची माहिती/चौकशी/त्यांच्यापर्यंत पोहोचण्यासाठीचे संदर्भ वगैरे डेटा सांभाळून ठेवण्यासाठी केला जाऊ शकतो त्यामुळे ग्राहकांशी अधिक चांगल्याप्रकारे संपर्क साधता येऊ शकतो. चौकशी करणे व संकेतस्थळाचे कार्य अधिक चांगल्याप्रकारे करणे, बॅकऑफिसचे काम वाढवणे यासाठी ‘एआय’ची मदत घेता येईल. परंतु त्याशिवाय, बाजारातील बदलाचा अंदाज बांधणे, सदनिका दाखवण्यासाठी आभासी वास्तवाचा (व्हर्च्युअल रिॲलिटी) वापर करणे किंवा मालमत्तांचे मूल्यांकन करणे यासारख्या काही गोष्टी जुन्या पद्धतीच्या मानवी हस्तक्षेपाशिवाय व मानवी संवादाशिवाय होऊ शकत नाहीत किंवा होऊ नयेत …"

 

… मी रोहितचे याविषयावरील त्याचे विचार लिहीण्याबद्दल (म्हणजे टाईप केल्याबद्दल) अभिनंदन केले ज्यामुळे एकप्रकारे माझ्या विचारांना चालना मिळाली. खरे सांगायचे तर माझ्यासाठी एआय म्हणजे फक्त आणखी एक साधन आहे ज्याप्रमाणे आपण हाताने खोदकाम करण्याऐवजी जेसीबीचा स्वीकार केला, उंच इमारतींसाठी काँक्रीट ओतण्यासाठी काँक्रीट पंपचा वापर सुरू झाला अगदी तसेच. अलिकडेच माझ्या मित्राने मला एक प्रश्न विचारला की पहिले बांधकामावर सहजपणे दिसणारी सगळी गाढवे गेली कुठे कारण ९०च्या दशकात मोठ्या बांधकाम स्थळी पाठीवर साहित्य लादून नेणारे गाढवांचे कळप हे दृश्य अगदी सर्रास दिसत असे. त्यावर माझी पुणेरी (म्हणजे उपहासिकपणे) प्रतिक्रिया अशी होती की गाढवे तिथेच आहेत, फक्त आता ती दोन पायांची आहेत (माफ करा माझी टीम, हा फक्त एक विनोद होता). तर वस्तुस्थिती अशी आहे की या गाढवांची जागा टॉवर क्रेननी घेतली आहे, ज्या आता एका जागेवरून दुसऱ्या जागी अतिशय कमी वेळेत व खर्चात बांधकामाचे सर्व साहित्य एकीकडून दुसरीकडे नेतात, मग ते बांधकामाचे स्थळ कितीही मोठे असेल. रिअल इस्टेटमध्ये तंत्रज्ञानाने पारंपरिक पद्धतींची जागा घेतल्याची अशी अनेक उदाहरणे आहेत. परंतु एआय व इतर सर्व पारंपरिक तंत्रज्ञानातील फरक म्हणजे, आपण कोणत्याही कामाच्या पद्धतीचा मूळ पायाच बदलण्याविषयी बोलत आहोत, ते म्हणजे मानवी बुद्धिमत्ता व मला असे वाटते इथेच आपली गफलत होत आहे. आपण एखाद्या गोष्टीची मदत घेण्याऐवजी ती पूर्णपणे बदलू पाहात आहोत. म्हणजेच, एखादी गोष्ट बदलणे हा पूर्णपणे वेगळा पैलू आहे परंतु आपण एआयकडे केवळ मदत घेण्याच्या दृष्टिकोनातून पाहिले पाहिजे, हीच खरी मेख आहे.

       रिअल इस्टेटची समस्या अशी आहे की, आधीच आपल्याकडे सर्वच आघाड्यांवर बुद्धिमत्ता कमी आहे व अनेक जणांना हे विधान गर्विष्ठपणाचे वाटेल किंवा अगदी तद्दन डाव्या विचारसरणीचे वाटेल (म्हणजे भोवताली असलेल्या प्रत्येक गोष्टीला विरोध करायचा किंवा त्यावर टीका करायची). परंतु मी हे विधान पूर्णपणे आदरांती करत आहे व मी रिअल इस्टेटपासून कुणी वेगळा आहे असे मी मानत नाही. किंबहुना मी त्याचाच एक भाग आहे व या उद्योगातील पस्तीस वर्षांच्या अनुभवातून मी अशाप्रकारचे विधान करायला धजावतो आहे! उदाहरणार्थ रिअल इस्टेटचा आधार आहे स्थापत्य अभियांत्रिकी (मी अजूनही यावर विश्वास ठेवण्याइतका मूर्ख आहे). तुम्ही सर्वोत्तम अभियांत्रिकी महाविद्यालयातून बाहेर पडणाऱ्या स्थापत्य अभियांत्रिकीच्या कोणत्याही विद्यार्थ्यांना विचारा व त्याला किंवा तिला कशात करिअर करायचे आहे हे विचारा. त्यातील अगदी १०% मुलांनीही त्यांना रिअल इस्टेट कंपनीमध्ये नोकरी करायची आहे असे उत्तर दिल्यास मी माझे  शब्द  लेखातून डिलीट करीन. हेच सत्य इतर सर्व विभागांमधील नोकऱ्यांनाही मग तो कायदा असो, लेखाकर्म, विपणन, प्रशासन किंवा स्वागतिकेसारख्या नोकऱ्यांनाही हेच लागू होते. मी या विद्यार्थ्यांना दोष देत नाही, आपल्या देशातील तथाकथित बुद्धिमान लोक रिअल इस्टेट क्षेत्राकडे याच नजरेतून पाहतात (म्हणजे पाण्यात पाहतात). याचे कारण म्हणजे या उद्योगामध्ये एक मिथक आहे की तुम्हाला यशस्वी (म्हणजे पैसा कमवण्यासाठी) होण्यासाठी डोक्याची गरज नसते. इथे डोके नसले तरीही ताकद आणि पैशांचे बळ पुरेसे असते. याच कारणामुळे रिअल इस्टेटसाठी एआयचा वापर करणे हे एक आव्हान आहे कारण मूळ बुद्धिमत्ताच अस्तित्वात नाही, तर आपण एआय कसे हाताळू व ते कोण हाताळेल, हा माझा मुद्दा आहे. इथे बहुतेक कामे हाताने केली जाते कारण अजूनही तंत्रज्ञानापेक्षा मनुष्यबळ स्वस्त उपलब्ध आहे. यामध्ये आजकाल बदल होत असला तरीही टाईल लावण्यापासून ते प्लास्टरपर्यंत ते प्लंबिंगपर्यंत सगळ्या कामांसाठी मानवी हातच अधिक स्वस्त पडतात ही वस्तुस्थिती आहे. दुसरा मुद्दा म्हणजे, एआयवर विश्वास ठेवणे, कारण रिअल इस्टेटमधील बहुतेक व्यावसायिक तंत्रज्ञान स्नेही नाहीत. अशा व्यक्तींना तंत्रज्ञान विकणे हे कठीण काम असते, म्हणूनच तुम्ही जर बहुतेक बांधकाम व्यावसायिकांची कार्यालये पाहिली तर टॅली किंवा ऑटोकॅड वगळता रिअल इस्टेट उद्योगासाठी अनुकूल फारशी कोणतीही सॉफ्टवेअर विकसित करण्यात आलेली नाहीत. सीआरएम किंवा विक्रीशी संबंधित ॲप व सॉफ्टवेअर आहेत, परंतु मी ९०% बांधकाम व्यावसायिकांविषयी बोलत आहे केवळ काही १०% कॉर्पोरेट स्वरूपाच्या बांधकाम व्यावसायिकांविषयी बोलत नाही.

      याचा अर्थ असा होत नाही की रिअल इस्टेट क्षेत्राला एआयची गरज नाही, कारण शेवटी तो मदतीचा कमी लेखतात हातच आहे, परंतु रिअल इस्टेटमध्ये एआयचा योग्य वापर करण्यासाठी डोक्यासह शहाणपणाची गरज आहे. एआय किंवा तत्सम तंत्रज्ञानाची सर्वाधिक गरज डेटासंदर्भात असते कारण मला एका क्लिकमध्ये अद्ययावत आय फोन व जगभरातील त्याच्या किंमतींविषयी माहिती मिळू शकते, परंतु मला माझ्या बांधकाम स्थळाजवळ उपलब्ध असलेल्या विशिष्ट ब्रँडच्या सिमेंटच्या गोणीचा दर माहिती नसतो, अशी रिअल इस्टेटमधील परिस्थिती आहे. माझ्या पर्चेस मॅनेजरला दहा विक्रेत्यांना कॉल करावा लागतो, गोणीचे दर काढावे लागतात, घासाघीस करावी लागते जी अतिशय वेळखाऊ प्रक्रिया आहे. हीच परिस्थिती बहुतेक साहित्याची व रिअल इस्टेटसाठी आवश्यक असलेल्या सेवांची आहे, याचसंदर्भात एआयची अतिशय मदत होऊ शकते. आणखी एका बाबतीत एआयची रिअल इस्टेटचा मदत होऊ शकते ती म्हणजे ग्राहकवर्ग व बाजाराच्या डेटाचे विश्लेषण करण्यासाठी म्हणजेच काय बांधण्याची गरज आहे व कुठे बांधण्याची गरज आहे हे समजून घेण्यासाठी. रिअल इस्टेट क्षेत्रातील सध्याच्या काळातील हा सर्वात कच्चा दुवा आहे कारण आपण पुण्यामध्ये व भोवताली सर्वत्र हजारो इमारती (प्रकल्प) बांधल्या जाताना पाहतो. परंतु या सगळ्या घरांना, कार्यालयांना मागणी आहे का या प्रश्नाचे उत्तर कुणाकडेच नाही. आजकाल बांधकाम व्यावसायिक जमीन खरेदी करतो व त्यावर त्याला ज्या विक्री योग्य आहेत असे वाटते त्या २ बीएचके, ३ बीएचके, ४ बीएचके व इतर कोणत्याही आकाराच्या सदनिका बांधतो. परंतु हे उत्पादन तयार करण्यासाठी सर्वप्रथम कोणताही डेटाच नसतो किंवा अभ्यास केला जात नाही. इतर कोणत्याही उद्योगामध्ये इतक्या निष्काळजीपणे उत्पादन तयार केले जात नाही किंवा त्याची रचना केली जात नाही किंवा त्याचे उत्पादन केले जात नाही. मी रिअल इस्टेटमधील सर्व बड्या मंडळींविषयी आदर राखून हे विधान करत आहे. इतर कोणत्याही उद्योगामध्ये ते कोणतेही उत्पादन बाजारात आणण्याआधी बाजाराचे संशोधन करतात व अतिशय सखोल अभ्यास करतात. टोयोटा किंवा हिरोसारख्या मोठ्या व यशस्वी स्वयंचलित वाहने तयार करणाऱ्या कंपनीला विचारा, ते मागणीचा अभ्यास न करता अगदी एखादी लहान कार किंवा एखादी १००-सीसीची बाईक तरी बाजारात आणता का, उत्तर आहे नाही. मग तुम्हाला रिअल इस्टेट व इतर उद्योगांमधील फरक कळेल.  

        खरे तर घरांसाठी व कार्यालयांसाठी जागांची पुरवठ्यापेक्षा मागणी नेहमीच अधिक राहिली होती व आहे. परंतु अशी परिस्थिती कायमस्वरूपी राहणार नाही किंवा प्रत्येक ठिकाणानुसार मागणीची परिस्थिती बदलेल कारण प्रत्येक शहरामध्ये कधीना कधी वाढीचा शेवट येतो व या आघाडीवर एआयची अतिशय मदत होऊ शकते.

 मूलभूत प्रश्न असा आहे की, जो उद्योग कधीच तंत्रज्ञान स्नेही नव्हता त्याच्यासाठी एआय विकसित कोण करेल, यामध्ये कोण गुंतवणूक करेल. मी स्वतः एआयच्या बाबतीत साशंक आहे, कारण बुद्धिमत्ता नसलेल्या हातांमध्ये एआय पडल्यास, रिअल इस्टटेला ते अधिक कमकुवत बनवू शकते कारण लोक त्यावर अति अवलंबून राहतील. म्हणूनच मी स्वतः बुद्धिमत्तेपेक्षाही शहाणपणाला प्राधान्य देतो, जो आणखी एका लेखाचा विषय होऊ शकते, असो! सरतेशेवटी, कर्मचाऱ्यांचा माग ठेवणे, तसेच माहितीची देवाणघेवाण करणे या आणखी एका पैलूकडे रिअल इस्टेटने कधीही गांभिर्याने पाहिलेले नाही. हा मुद्दा अतिशय महत्त्वाचा आहे कारण कोणत्याही कंपनीला सुधारणा करायची असेल तसेच विस्तार करायचा असेल तर दीर्घकाळ काम करणारे योग्य कर्मचारी असणे अतिशय महत्त्वाचे आहे, तेच तिचे बलस्थान असतात. यासाठी आपण अशा लोकांचे रेकॉर्ड आवश्यक आहे व हे एआयमुळे होणे शक्य झाले आहे. रिअल इस्टेटमध्ये, आपण निसर्गाचे मूलभूत तत्व विसरलो आहोत, मोठ्या ताकदीसोबत मोठी जबाबदारीही येते (स्पायडरमॅन) व कोणत्याही उद्योगामध्ये पैसा, संपत्ती, तुमच्या उत्पादनासाठी भरपूर मागणी ही एक ताकदच आहे. रिअल इस्टेटचे ग्राहक (म्हणजेच बांधकाम व्यावसायिक सोडता इतर प्रत्येक घटक) आत्तापर्यंत निमूटपणे ऐकणारे होते व बुद्धिमत्तेशिवायही रिअल इस्टेटचा कारभार सुरळीत सुरू होता. परंतु हा दृष्टिकोन यापुढे चालणार नाही ही काळ्या दगडावरची रेघ आहे जी एआयही तुम्हाला वाचून दाखवू शकत नाही, हे रिअल इस्टेटमधील व्यावसायिकांनी लक्षात ठेवावे, एवढे सांगून निरोप घेतो !

संजय देशपांडे 

संजीवनी डेव्हलपर्स 

www.sanjeevanideve.com  / www.junglebelles.in

ताडोबाच्या सुपर मॉम्स, एपिसोड 3; अलिझान्झा कुटुंब !

 

ताडोबाच्या सुपर मॉम्स, एपिसोड 3; अलिझान्झा कुटुंब !

“जब मा का दिल तडपता है ना, तो आसमान मे भी दरार पड जाती है”. – चित्रपट “करण अर्जुन”.

       खरोखर, जेव्हा भावनांचा प्रश्न असतो तेव्हा आपले हिंदी चित्रपट आणि त्यांचे संवाद यांच्यावर कोणीही मात करू शकत नाही, विशेषत: ९०च्या दशकातील चित्रपट, जे माझ्या पिढीच्या जवळच आहेत(म्हणजे आता ४५पेक्षा जास्त वयाचे असतील, आम्ही तरुण असताना, म्हणजे मला म्हणायचे आहे की खऱ्या अर्थाने, आभासी जगाने आम्हाला ग्रासलेले नव्हते आणि एआय हा शब्द आमच्या जीवनावर राज्य करत नव्हता, आमच्यापर्यंत भावना खरोखर सहजच पोहोचत असत! आजकालच्या चित्रपटांमध्ये असले भावनिक संवाद मला ऐकायला मिळत नाहीत पण तो या लेखाचा विषय नाही. त्यामुळे बॉलिवूडचा हा पैलू आपण पुढच्या वेळेसाठी बाजूला ठेवू आणि आता आपल्या (म्हणजे माझ्या) आवडत्या विषयाकडे येऊ, फक्त ताडोबाच नाही तर त्याच्या सुपर मॉम्स! सध्याच्या सीझनमधील (ओटीटीची भाषा) हा तिसरा आणि अखेरचा भाग आहे, कारण ताडोबा तर पुढेही असेलच आणि त्यामुळे सुपर मॉम्सने असतील, ज्यांच्याब्द्द्ल मला पुढे जाऊन अधिक माहिती घेण्याची आशा आहे पण सद्यस्थितीत आपण तीन माझ्याबद्दल, म्हणजे वाघिणींबद्दल बोलू ज्या एकच प्रकारे एक परिवार आहेत पण जगण्याचे त्यांचे स्वतंत्र मार्ग आहेत. हो, मी अलिझांझा झोन मधील वाघिणींचा उल्लेख करीत आहे ज्यांना स्थानिक पातळीवर भानुसखींडी वाघीण, बबली वाघीण आणि झरनी वाघीण म्हणून संबोधले जाते.

    बरे, जे पहिल्यांदाच या विषयाबद्दल वाचत आहेत त्यांच्यासाठी,ताडोबाच्या सुपरमॉम्स ही ताडोबा जंगलातील वाघिणी आणि वन्यजीवांमधील त्यांचे योगदान, त्यांच्यासमोरील आव्हाने आणि त्यांचा आतापर्यंतचा अद्भुत प्रवास याबद्दलची मालिका आहे, यापैकी काही भागाचे प्रत्यक्षदर्शी होण्याचे भाग्य मला लाभले आहे आणि त्या आयांचे स्मरण करून त्यापैकीच काही क्षणांची झलक मी तुमच्याबरोबर शेअर करत आहे आणि हे वाचून कुठेतरी, कोणीतरी या वाघिणी मॉम्स  चे आयुष्य अधिक सोपे करेल अशी आशा आहे! अनेकजण विचारतील की, या सुपरमॉम्सचे घर असलेल्या जंगलापासून हजारो मैल दूर,मग आपल्या आरामदायी घरांमध्ये (बरे, आपल्यापैकी बहुतेकांकडे असे आहे) बसून आपण त्यांचे जीवन अधिक चांगले कसे करू शकतो/ आणि अनेक जण असे विचारतील की, मुळात आपल्याला आपल्या लाडक्या बहिणी आणि आयांची काळजी घ्यायची असताना आपण या सुपरमॉम्स वाघिणींचा विचार का करावा! मी वाद घालणार नाही किंवा मला का या प्रश्नाचे उत्तरही देता येणार नाही पण कसे हो, या प्रश्नाचे उत्तर देण्याचा मी प्रयत्न करू शकतो! पहिले उत्तर आपण ताडोबातील या सुपर मॉम्सचे कशी काळजी घेतली पाहिजे, तर तेथील लोकांपर्यंत पोहोचून आणि त्यांना शक्य त्या प्रत्येक मार्गाने मदत करून ज्यामुळे शेवटी या वाघीण मॉम्सनां मदत होईल आणि त्यासाठी प्रत्येकाला जंगलात जावे लागेल. का या प्रश्नाचे उत्तर देण्यासाठी (जे मला खरेतर द्यायची इच्छा नाही) माझ्या मनात येणारे एकच उत्तर असे आहे की, जर आपण या सुपर मॉम्ससाठी काही केले नाही तर कोण करेल, म्हणून का! माझ्या लेखाचा हा एकमेव उद्देश आहे आणि आपल्याला या सर्व सुपर मॉम्सबद्दल माहिती मिळण्यापूर्वी, एक निवेदन! मी कुणी संशोधक नाही किंवा मी वाघांचा तज्ज्ञही नाही मात्र पण मी सामान्य लोकांपेक्षा जास्त वाघ आणि जंगले पाहिली आहेत, आणि वाघिणींची नावे, राहण्याची ठिकाणे, वय, कुटुंबशाखा यापैकी काही गोष्टी परिपूर्ण नसू शकतील कारण हा एखादा रिसर्च पेपर नाही तर मी या वाघिणींचे त्यांच्या घरात निरीक्षण करून काय शिकलो आहे आणि मला काय जाणवले आहे याबद्दल माझे विचार आहेत, त्यामुळे अशा तपशीलांमध्ये कोणतीही विसंगती आल्यास मला माफ करा, किंबहुना तुमच्याकडे काही अचूक माहिती असेल तर ती मला पाठवा, मी माझ्या लेखात त्यानुसार दुरुस्ती करेन !

      आपल्या वैशिष्टपूर्ण अलिझांझा कुटुंबाकडे परत जाऊया, जे आपल्या मानवी समाजाला थोडे विचित्र वाटेल, म्हणजे मी उल्लेख केलेल्या तीन वाघिणी भानुसखींडी, बबली आणि झरणी, या एकाच नर वाघाबरोबर राहतात, त्यापैकी भानुसखींडी ही वयाने सर्वात मोठी असावी आणि ती एका दुखापतीमुळे अशक्तसुद्धा झाली आहे. खरं  तर वाघ चांगले गिर्यारोहक असतात, तरीही या वाघिणीने ज्या भूभागाला आपले घर मानले आहे, तेथे काही अवघड चढाच्या टेकड्या आहेत आणि पावसाळ्यात त्याचे दगडगोटे चांगलेच निसरडे होतात आणि अशाच एका ठिकाणी चालताना तिला इतकी दुखापत झाली होती की तिला शिकारही करता येत नव्हती. त्यातच तिला चार बछड्यांना खाऊ घालायचे होते. आणि अश्या स्थितीत तिच्या मनात काय चालले असेल याचा तुम्ही विचारही करू शकत नाही, कारण एक जखमी वाघीण आई म्हणजे तिच्या संपूर्ण कुटुंबाचा उपासमारीमुळे मृत्यू! असे म्हणतात की, (जंगलातील गोष्टी) की या बछड्यांचा पिता असलेला छोटा मटका हा विख्यात वाघ तेथील गाईची शिकार करून तिला खाऊ घालण्यास मदत करत होता , काही म्हणतात वनखात्याने ती जखमी असताना जिथे विश्रांती घेत होती त्याच्या जवळच गुरे बांधून ठेवली होती त्यांना मारुन खाऊन ही वाघीण जगली, आपल्या खरे काय ते कधीच कळणार नाही. सर्वात महत्त्वाची गोष्ट ही आहे की, भानुसाखींडी वाघीण जगली, मात्र तिच्या चारपैकी एक बछडा तिने गमावला, आणि सध्या तिचा एक मादी बछडा आता ताडोबाची राणी होण्याच्या मार्गावर आहे, म्हणजे नयनतारा वाघीण! दुखापतीतून बरी झाल्यावर भानुसखींडी तिच्या बछड्यांबरोबर अनेकदा पाणवठ्याजवळ विश्रांती घेताना दिसली आहे आणि ती दुखापतीमुळे काहीशी घाबरट झाली असली तरी तिचे बछडे मोठे झाले आहेत आणि ते पर्यटकांना आवडतात आणि त्याचा परिणाम असा झाला की नयनतारा त्यांची सर्वात प्रिय आहे, ती सर्व जिप्सींमधून सहजपणे चालते, आणि याच दृश्यासाठी लोक ताडोबाला वारंवार भेट देतात! आपल्या जखमेशी लढा देण्याच्या आणि तीन बछड्यांना वाढवण्याच्या अवघड प्रक्रियेत भानुसखींडी वाघीण जरी नक्कीच अशक्त झाली असती तरी आता तिला निसर्गाच्या सर्वात वाईट आव्हानाचा सामना करायचा आहे, म्हणजे तिला भूप्रदेशासाठी स्वतःच्या लेकीबरोबरच लढायचे आहे! तर, अलिकडेच तिने एक पाऊल मागे घेतलेले दिसते आणि ती बिगर-पर्यटनाच्या जंगलाच्या भागात गेली आहे तरीही ताडोबा तिच्या योगदानासाठी तिच्याप्रति नेहमीच कृतज्ञ राहील! शेवटच्या वेळी मी जेव्हा त्या सर्वांना एकत्र पाहिले तेव्हा तिन्ही बछडे शांतपणे झोपले होते पण भानुसखींडी टक्क जागी होती आणि ती माझ्या कॅमेराकडे पाहत होती, तिचे डोळे मला सांगत होते, आवाज करू नकोस, माझी पिल्ले झोपली आहेत! भानुसखींडी आणि तिच्या बछड्यांनी ज्या भागात स्वतःचे घर केले आहे तिथे अगदी जंगलातच एका मंदिरामुळे माणसांचा बराच  वावरत आहे आणि त्यामुळे या कुटुंबाला माणसांची इतकी सवय झाली आहे की एकदा मंदिराजवळच्या पाणवठ्यामध्ये फेकलेली एक बिसलेरी पाण्याची बाटली नयनतारा घेऊन जाताना दिसली आणि माध्यमे व सामान्य लोकांना असे वाटले की पर्यटकांनीच मंदिराची जागा अस्वच्छ केली आहे, पण तसे नव्हते. ते स्थानिकांनीच केले होते आणि आपल्याला जंगलांशी संबंधित तथ्यांची अचूक माहिती असलीच पाहिजे, हे आपण केलेच पाहिजे. तसेच धर्माला वन्यजीवापासून दूर ठेवा कारण आपण आपल्या देवाचे मंदिर जंगलाबाहेर बांधू शकतो पण बिचारी भानुसखींडी तिच्या बछड्यांना वाढवण्यासाठी जंगलाबाहेर येऊ शकत नाही, त्यामुळे हि जाणीव करून देणे हेच या लेखाचे प्रयोजन आहे !

       चला आता झरणीला भेटूया, अलिझान्झाची रहस्यमयी लाजरी सुपर मॉम्स, ती अलिझान्झा बफर जंगलाच्या अगदी शेवटच्या भागात राहते, ज्याच्या पलिकडे मानवी वस्ती सुरू होते आणि ती पर्यटकांना दर्शन देण्यासाठी इतकी लाजाळू असण्याचे हेच कारण आहे! प्रत्येक बफर जंगलामध्ये दोन प्रांत असतात, एक जो जंगलाच्या कोअर भागाच्या बाजूला असतो आणि दुसरा जो बाह्य भागाच्या म्हणजे बिगर जंगल प्रदेशाच्या बाजूला असतो! बफर जंगलाचा हा बाह्य भाग मानवी वस्त्यांना लागून असतो आणि वाघांना आपल्या बफर, आतील, पर्यटन क्षेत्र किंवा बिगर-पर्यटन क्षेत्र अशा सीमांची व्याख्या कळत नसल्याने आई वाघिणीला कळणारी एकच गोष्ट असते ती म्हणजे तिच्या बछड्यांसाठी सुरक्षित जागा आणि काही अन्न शोधणे. खरेतर वाघांना माणसांची प्रचंड भीती वाटते आणि वाघांनी माणसांवर केलेले बहुसंख्य हल्ले हे अपघाताने किंवा भीतीने झालेले असतात आणि हे खुद्द महान जिम कार्बेट यांनी स्वतःच जवळपास शंभर वर्षांपूर्वी लिहून ठेवले आहे आणि हेच अजूनही सत्य आहे. झरणीभोवतीच्या खूप माणसांचा  वावर तिला मानवी डोळ्यांपासून दूर ठेवण्यास कारणीभूत आहेत आणि तिच्या बछड्यांची वाढही त्याच प्रकारे होत आहे यात काही आश्चर्य नाही. यामुळेच जंगलात खासगीपण लाभलेल्या धाडसी वाघिणींचे बछडे धाडसी होतात आणि सभोवती भरपूर संख्येने जिप्सी असल्या तरी रस्त्यावर मोकळेपणाने फिरतात, जे नयनतारा, भानुसाखींडीची मुलगी करते आणि झरणीचा मादी बछडा असलेली चांदनी तिच्या आईप्रमाणेच थोडी लाजाळू आहे! पण यामुळे झरणीचे सुपरआईपण हिरावून घेतले जाऊ शकत नाही कारण  तिचे काम अधिक कठीण आहे, एकीकडे तिला जंगलात तिच्या बछड्यांचे संकटांपासून संरक्षण करायचे असते तसेच माणसापासूनही बछडे सुरक्षित ठेवायचे असतात कारण अगदी दीड वर्षाचा अर्धवट मोठा पण शिकार न करू शकणारा बछडा अपघाताने जवळपासच्या गावामध्ये प्रवेश करू शकतो किंवा काही माणसांना मारू शकतो ज्यामुळे त्याचे प्राण धोक्यात येतात! हे घडले आहे, भानुसखींडीचा धाडसी बछडा तिच्यापासून हिरावला गेला कारण त्याने जंगलात शिरलेल्या दोन किंवा तीन गावकऱ्यांना ठार मारले असे म्हणतात पण त्याची किंमत मात्र पूर्ण वाघाच्या कुटुंबालाही द्यावी लागली! माझ्या अलिझान्झाच्या अनेक सहलींमध्ये मला एकदाच झरणीचा फोटो काढता आला आणि तोही एका गरम उन्हाळ्याच्या दुपारी जेव्हा ती पाणवठ्यावर आली होती, गाईडने मला “सर, तय्यार रहना, ये टायग्रेस जादा टाइम नही बाहर रुकती, बस एक या दोन मिनट मिलेंगे आपको फोटो खिचने”, असे म्हणत तयार राहायला सांगितले आणि तो खरोखरच तीन मिनिटांचा कार्यक्रम होता, ती विश्रांती घेत असलेल्या दाट झुडुपांमधून बाहेर आली, पाणी प्यायली आणि परत गेली पण त्या तीन मिनिटांमध्ये तिने मला माझ्या छायाचित्रणातील स्वप्नवत फोटो मिळवून दिला होता, हिरवेगार जंगलाच्या पार्श्वभूमीवर, स्थिर पाण्यात आपले प्रतिबिंब बघत असलेली एक सुंदर वाघीण, तीच आहे सुपर मॉम झरणी! 

      आणि आता, तिसरी आणि अलिझान्झाची सर्वात लोकप्रिय सुपरमॉम, बबली! तिच्या नावाप्रमाणेच ती सर्वत्र बागडत आनंदी असते आणि ती नवेगावच्या बाजूने ताडोबाच्या कोअरच्या बाजूजवळ राहते आणि छोटी ताराच्या (आतील भागातील आणखी एक सुपर मॉम) प्रदेशातही संचार करते, पण सुरक्षित अंतर ठेवून! तिच्या प्रदेशात ताडोबाचे विशाल आणि बहुधा एकमेव गवताळ मैदान आहे आणि ती बरेचदा उघड्यावर फिरताना दिसते यात काही आश्चर्य नाही कारण जंगलाच्या या भागात आणि जंगलाच्या आतील भागाजवळ झाडी थोडी कमी आहे आणि येथे मानवी हालचाल फारशी नाही. बबलीच्या राज्यात वाघांचा धोका नसला तरी तिला छोटा मटका वाघाच्या स्वरूपात संरक्षण मिळते, त्यामुळे बबलीची बहुसंख्य बछडे वाचले आहेत आणि ती इतकी धाडसी आहेत व तिच्या सर्वात मोठ्या बछड्याचे नाव कालुआ ठेवले आहे आणि तो सध्या पर्यटकांच्या आनंदाचे कारण आहे! तिच्या मोठ्या बछड्यापैकी बाली ही मादी अलिकडेच ओडिशातील व्याघ्र प्रकल्पात पाठवण्यात आली आहे! अशा गोष्टी घडतात तेव्हा आई वाघिणीला किती वाईट वाटते ते मला माहित नाही, पण आतापर्यंत बबलीला नवीन बछडे सुद्धा झाले आहेत, मात्र वन्यजीवन असेच असते, कधीकधी खूप क्रूर!

      अलिझान्झाच्या या तीन सुपरमॉम्ससाठी दोन समान घटक आहेत, एक म्हणजे त्यांचा विणीचा जोडीदार म्हणजे छोटा मटका नावाचा मोठा नर वाघ आणि दुसरे त्यांच्या बछड्यांना सुरक्षितपणे वाढवण्याचा कायम सुरु असलेला लढा! सभोवती एक समर्थ वाघ असण्याचा फायदा हा असतो की, इतर वाघ त्यांच्या भूप्रदेशात येत नाहीत आणि त्यांनी बछड्यांना मारण्याची शक्यता कमी असते. पण तोटा असतो की या वाघाबरोबरच पुढील वीण करण्यामुळे सध्याचे बछडे फार लवकर दूर जाऊ  लागतात, जे येथे पाहण्यात आले आहे. वाघाच्या बछड्यांनी त्यांच्या आईपासून दूर जाण्याचा आदर्श कालावधी अडीच वर्षांचा असतो पण विणीच्या दबावामुळे वरील वाघिणींचे जंगलात बछडे एक वर्ष आधीच स्वावलंबी झाले.  अर्धवट वेगळ्या झालेल्या वाघांसाठी गोष्टी कठीण होऊ शकतात कारण शिकारीच्या ज्ञानाचा अभाव आणि इतक्या लहान वयात स्वतःचा भूप्रदेश तयार करणे या बाबी त्यांच्या मृत्यूला कारणीभूत होऊ शकतात, आणि जंगलामध्ये तुम्ही स्वतःचे संरक्षण करू शकत नसाल तर मृत्यू हाच एक परिणाम असतो! येथेच आपण या सुपर मॉम्सचे आयुष्य सोपे करण्याचे आपले काम समोर येते कारण आपण या नवीन बछड्यांना सामावून घेण्यासाठी (सहअस्तित्त्व) सर्वतोपरी प्रयत्न करू शकतो, ज्यामुळे या आयांच्या मनाला थोडी शांतता मिळू शकेल, मी इतकेच म्हणू शकतो! आणि माझ्या संरक्षित ऑफिस केबिनमध्ये बसून हे लिहिणे अधिक सोपे आहे पण तुमच्या आजूबाजूला वाघाचा संचार मान्य करणे हे फार अवघड आहे तरीही वनखाते आणि ताडोबाच्या अवतीभोवती असलेले गावकरी हे करत आहेत, त्यामुळे आपण त्यांच्या अशा प्रयत्नांना हातभार लावू शकतो, ताडोबा तसेच इतर जंगलातील या सर्व सुपरमॉम्ससाठी हाच नजराणा ठरेल! जंगल बेल्स या आमच्या कंपनी तर्फे आम्ही पुण्यातील शाळांमध्ये या सुपरमॉम्सबद्दल सादरीकरणांची मालिका आयोजित करणार आहोत, जेणेकरून शहरांतील मुलांना वाढण्यासाठी त्यांचे तसेच वाघीण आयांचे प्रयत्न समजून घेता येतील, हाच आमचा सर्व या सुपरमॉम्ससाठी नजराणा आहे, या भागात या टिपणीसह, ताडोबाच्या आणखी काही सुपर मॉम्सची ओळख करून देण्याचे वचन देऊन निरोप घेतो,  भेटू लवकर!

तुम्ही खालील लिंकवर आणखी काही जंगलांतील क्षण पाहू शकता...

https://www.flickr.com/photos/65629150@N06/albums/72177720317550777/

संजय देशपांडे

संजीवनी डेव्हलपर्स  

www.sanjeevanideve.com  / www.junglebelles.in

वाढदिवस, वाढते वय आणि जबाबदारीची ताकद !

                           

वाढदिवस, वाढते वय आणि जबाबदारीची ताकद!

 

“मी आता अशा वयापर्यंत पोहोचलो आहे की मला घाबरायची भीती वाढत नाही” …

 

प्रिय दादा, छोटा आणि यंगलिंग्ज (स्टार वॉर्समध्ये तरुणाईसाठी वापरण्यात आलेला शब्द), 

        आपण पुन्हा एकदा डिसेंबर महिन्याच्या मध्यावर आलोय आणि उपदेशाचे वार्षिक डोस पाजण्याची वेळ आली आहे! तुम्ही आत्तापर्यंत समजून चुकला असाल की नव्या पॅकिंगमध्येही जुनाच माल दिला जातोय, पण यालाच मार्केटिंग (तसेच वयाने मोठे होणे) म्हणतात, बरोबर? आणखी एका वर्षाने वय वाढले किंवा आयुष्य कमी झाले हे तुम्ही त्याकडे कशाप्रकारे पाहता यावर अवलंबून असते व अलिकडे मी महत्प्रयासाने वय वाढत चालले आहे हे स्वीकारायला शिकलो आहे व या क्षमतेसाठी मी जीवनाचा ऋणी आहे! कदाचित यालाच मोठे होणे असे म्हणतात. मी तुम्हाला आधी सुरुवातीच्या अवतरणामागचा तर्क सांगतो जे व्याकरणाच्या दृष्टीने सदोष आहे असे माझ्या मैत्रिणीचे मत आहे कारण ती अस्सल पुणेरी मराठी शिकली आहे, परंतु मी आयुष्यातल्या अनेक गोष्टी कधीच योग्यप्रकारे केल्या नाहीत विशेषतः स्वतःला व्यक्त करणे, त्यामुळे असो. मी हे शब्द का निवडले (मी कधीही माझ्या शब्दांचा उल्लेख अवतरण म्हणून करत नाही कारण ते प्रसिद्ध व्यक्ती किंवा शहाण्या लोकांसाठी असते व मी दोन्हीही नाही) याचे कारण म्हणजे तुमच्या आयुष्यात वाढत जाणारे प्रत्येक वर्ष (म्हणजे असे पाहिले तर प्रत्येक दिवस) तुम्हाला काहीतरी शिकवते ज्याप्रमाणे शाळा व महाविद्यालयाने आपल्याला शिकवले. तर मुद्दा असा आहे की आपण या शिकवणीतून काय शिकलो आहोत? तुम्हाला जे शिकवण्यात आले आहे किंवा तुम्ही ज्याचा अभ्यास केला आहे त्याचा प्रत्यक्षात वापर करता तेव्हा त्याला शिकणे असे म्हणतात, नाहीतर ते सर्व व्यर्थ असते. मराठीमध्ये यासाठी एक अतिशय योग्य म्हण आहे, ती म्हणजे पालथ्या घड्यावर पाणी म्हणजे एखादा घडा उलटा करून त्यावर पाणी ओतले तर ते सगळे वाहून जाईल, काहीच साठवले जाणार नाही! मी आता हे शिकण्याच्या बाबतीत आणखी एक पाऊल पुढे गेलो आहे. पाणी साठवून ठेवले तरीही तुम्ही जर ते योग्यवेळी वापरू शकला तरच ते शिकणे ठरेल, नाहीतर तो केवळ मृत साठा किंवा खराब झालेला हार्ड डिस्कचा ड्राईव्ह ठरेल. म्हणजेच डेटा आहे परंतु तुम्ही हवा तेव्हा तो वापरू शकत नाही.

      आता तुम्हाला वाटत असेल की उपदेशामृताची ही गाडी कोणत्या दिशेने चालली आहे किंवा बहुतेक रुळावरून घसरली आहे, तर याचा अर्थ असा होतो की माझे सर्व लेखन, सामायिक केलेले सर्व घटक, पोस्ट प्रत्येक व्यक्तीकडून मला जे शिकायला मिळाले व माझ्या दैनंदिन आयुष्याने मला जे काही शिकवले त्याचे एकप्रकारे सार आहे व दरवर्षीचा हा लेख जीवनरूपी शाळेच्या व गेल्या ३६५ दिवसांचा गोषवारा आहे. यावर्षी भीतीविषयी लिहीले आहे व लेखाच्या सुरुवातीचे अवतरण त्याचा सारांश आहे. आपल्या मनामध्ये खोलवर दडलेली कशाना कशाची भीती आपल्याला नेहमी सतावत असते हे सत्य आहे. आपल्या सगळ्यांना कोणत्या ना कोणत्या मार्गाने व स्वरूपात भीती गाठते व त्यातील सर्वात वाईट भीती असते मी अपयशी ठरलो तर काय होईल. आपण जसे मोठे होत जातो आपल्या भीतीचे स्वरूप व नाव बदलते व प्रत्येक बदलानुसार तिचा आकार वाढत जातो. दादा व छोटा, मी खरोखरच सांगतो की मी बहुतेक मोठ्या लोकांना त्यांच्या मनामध्ये खोलवर दडलेल्या भीतींमुळे कोलमडताना पाहिले आहे, ज्याला आपण ताण, भार यासारखी नावे देतो परंतु प्रत्यक्षात ते भीती हाताळता न येणे असते जिला आपण घाबरत असतो. त्याचशिवाय तुम्ही पुरुष असाल तर तुम्हाला घाबरण्याची परवानगी नाही असा आपल्या समाजाचा विश्वास असतो (म्हणजे सामाजिक नियम). एखादी महिला रडू शकते, तिचा ताण व्यक्त करू शकते व सहानुभूती मिळवू शकते, अर्थात मला अशाही अनेक महिला माहिती आहे ज्या हेदेखील करत नाहीत. पुरुषाला मात्र त्रास सहन करावा लागतो, त्याला कोणतीही भीती असू शकत नाही व धाडस म्हणजे कोणतीही भीती नसणे. हे सर्वात मोठे असत्य किंवा मिथक आहे ही माझी यावर्षीची शिकवण आहे. मला आनंद वाटतो की मी आता मला ज्या गोष्टींची भीती वाटते त्याबद्दल मी मोकळेपणाने घाबरू शकतो किंवा असे म्हणता येईल की मी आता घाबरण्याला घाबरत नाही. मला स्वतःला अनेक गोष्टींची भीती वाटते, जशी तुम्हालाही तुमच्या भविष्याविषयी वाटत असेल. मला, सुरुवातीला एम3 (गूगल करा) ची भीती वाटत असे, नंतर माझा पहिला प्रकल्प सुरू करताना वाटली, त्यानंतर तिची जागा माझा रक्तदाब किंवा गुडघ्याच्या इजेने घेतली ज्यामुळे मला कधीही बॅडमिंटन खेळणे शक्य होणार नव्हते. त्यानंतर घाबरण्यासारखे काहीही नसेल, मनाला पुढे काय होईल याची भीती वाटत असते, म्हणजेच अज्ञाताची भीती. ही भीतींची यादी प्रत्येक वर्षी वाढत जाते. परंतु हरकत नाही, आता मी माझ्या भीतींना आपले मानतो, जसे तुम्ही दोघे आहात (दुसरा काही अर्थ घेऊ नका). म्हणजे मला भीती वाटते व त्यामुळे मी घाबरतो पण त्या भीतींविरुद्ध लढण्यासाठी माझ्यामध्ये क्षमताही आहे, कारण ज्या मनामध्ये भीती राहते तिथेच राहणाऱ्या माझ्या क्षमतांकडे मला दुर्लक्ष कसे करता येईल, ही माझी या वर्षीची शिकवण आहे.

     दादा व छोटा, भीतींना तोंड देण्याच्या या संपूर्ण प्रवासात, मला अनेक गोष्टींची मदत झाली, परंतु सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, जीवनाच्या अनेक पैलूंना खुल्या मनाने (व नशीबाने) तोंड देणे कारण जीवनाचे अनेक पैलू आहेत. तुम्ही एकदा महाविद्यालयातून बाहेर पडलात, तर तुमचे औपचारिक शिक्षण संपते. त्यानंतर जीवनाच्या शाळेमध्ये तुम्ही ज्या लोकांना भेटता, जी पुस्तके वाचता, ज्या ठिकाणांना भेट देता, जे चित्रपट तुम्ही पाहता, जो रेडिओ तुम्ही ऐकता तसेच जंगल म्हणजेच निसर्ग हे सगळे तुमचे गुरूच असतात! ते सर्व तुम्हाला एक सामाईक गोष्ट शिकवतात ते म्हणजे टिकून राहणे व जगणे. मला अलिकडेच जे काही शिकायला मिळाले ते फिल्ड मार्शल माणेकशॉ यांच्याविषयी जे काही ऐकायला मिळाले त्यातून होते, त्यांच्या जीवनावरील चित्रपटातून नव्हे तर एका निवृत्त लष्करी अधिकाऱ्याच्या मुलाखतीतून. त्यांनी सांगितले फिल्ड मार्शल नेहमी म्हणत, “फौजी के लिए सबसे बढ़कर होती है उसकी ड्युटी, कोई भी काम करने से पहले पूछ लो की ये काम मेरे ड्युटी के खिलाफ तो नही, और फिर वो काम करना!” किती उच्च विचार आहेत हे व त्यांचा अर्थ असा होतो की, “एका सैनिकासाठी सर्वात महत्त्वाचे असते त्याचे कर्तव्य, कोणतेही काम करण्यापूर्वी आधी स्वतःला विचारा की ते काम माझ्या कर्तव्याच्या आड तर येत नाही ना, त्यानंतरच ते काम करा”. माझा खाक्या अजिबात लष्करी नाही (शिस्त वगैरे काही बाबतीत, आहे), परंतु आधी कर्तव्य या तत्वावर मीदेखील नेहमी विश्वास ठेवला आहे. कोणत्याही लष्करी पुरुषासाठी किंवा स्त्रीसाठी, त्याचे सर्वात पहिले कर्तव्य हे देशाप्रती असते, जे आपल्यालाही लागू होते परंतु आपल्यावर इतरही जबाबदाऱ्या असतात. व्यावसायिक म्हणून माझे माझ्या उत्पादनाबाबत कर्तव्य आहे व त्यामध्ये ग्राहकांपासून ते संजीवनीच्या चमूपर्यंत सर्वांचा समावेश होतो. माझे माझ्या कुटुंबाप्रती तसेच मित्रांप्रती कर्तव्य आहे. माझे प्रत्येक व्यक्ती किंवा सजीवाप्रती कर्तव्य आहे जे कमकुवत आहेत व ज्यांना मदतीची गरज आहे. हे जरा फारच नाट्यमय किंवा समाजसेवी धाटणीचे वाटू शकते, परंतु दादा व छोटा तुम्ही कधी विचार केलाय की सैनिक मृत्यूच्या किंवा वेदनेने तडफडण्याच्या भीतीवर कशी मात करत असतील व तरीही युद्धभूमीवर आगेकूच करत असतील. याचे कारण म्हणजे आपल्या कर्तव्यावरील त्यांचा दृढ विश्वास, हा विश्वासच त्यांना त्यांच्या भीतीवर मात करण्यास मदत करतो. माझ्या ५६ व्या वाढदिवसाच्या निमित्ताने मी हेच शिकलोय (अब तक छपन्न). माझा माझ्या कर्तव्यावर किंवा कर्तव्यांवर पूर्णपणे विश्वास आहे व त्यामुळे मी घाबरण्याला न घाबरता माझ्या भीतींना सामोरे जाऊ शकतो. भीती वाटणे किंवा घाबरणे ही केवळ एक भावना आहे किंवा मनाची स्थिती आहे, ज्याप्रकारे मला आनंद वाटतो, दुःख वाटते, राग येतो, त्याचप्रमाणे मला भीतीही वाटू शकते. मी नेहमी त्याच मनस्थितीत राहीन किंवा माझ्या कर्तव्याकडे दुर्लक्ष करेन हे पूर्णपणे माझ्यावर अवलंबून आहे व इथे माझे कर्तव्य सर्वोच्च आहे, माझ्या भीतींच्याही वर आहे.

      मी तुम्हाला हे सगळे सांगण्याचे कारण म्हणजे हे माझे कर्तव्य आहे. माझ्या वडिलांनी मला कधी जीवनाविषयी किंवा त्याच्या पैलूंविषयी मला समजून सांगितले नाही परंतु याचा अर्थ त्यांचे माझ्यावर प्रेम नव्हते किंवा या सगळ्या गोष्टी शिकाव्यात अशी त्यांची इच्छा नव्हती असे नाही, कदाचित त्यांचे मार्ग वेगळे होते. पण म्हणून मी तुम्हाला शिकवणार नाही किंवा माझे विचार तुम्हाला सांगणार नाही असे होत नाही. त्यानंतर तुमच्या बाबतीत, माझे कर्तव्य नेहमी तिहेरी असते ते म्हणजे बाबा, आई व बॉस म्हणून. आता कदाचित त्यामध्ये मित्र म्हणून या भूमिकेचाही समावेश करण्याची वेळ आली आहे जे बऱ्याच काळापासून होऊ शकलेले नाही, पण योग्य त्या गोष्टी करण्यासाठी कधीही उशीर झालेला नसतो. यावर्षीचे उपदेशामृत जरा लांबलचक आहे परंतु माझ्या मनातील भीतीही तशाच होत्या, यामध्ये केवळ एका गोष्टीचा समावेश करेन, कर्तव्याचा आदर करण्यासाठी तुम्ही राष्ट्रीय छात्र अकादमी किंवा एखाद्या लष्करी अकादमीमध्ये जाण्याची गरज नाही, केवळ आयुष्यात काय योग्य आहे हे जाणून घ्या व त्या योग्य गोष्टींसाठी भक्कमपणे उभे राहा, हे तुमचे कर्तव्य आहे. निरोप घेण्यापूर्वी यावर्षीच्या टेन कमांडमेन्टसं देत आहे, त्या वाचून तुम्ही अखेर वाचन थांबवू शकता. यामुळे तुम्हाला यश मिळेल याची खात्री नाही परंतु त्यामुळे तुम्ही यशस्वी होण्याची शक्यता वाढेल व तुम्ही त्यांचा अवलंब केलात तर अर्थातच तुम्हाला शांतपणे जगता येईल...!

 

१.       लवकर झोपा व लवकर उठा, हे तुमच्या विश्रांतीबाबत तुमचे कर्तव्य आहे.

२.       समाज माध्यमांचा वापर करा, परंतु केवळ गरजेसाठी, हे तुमच्या वैयक्तिक ब्रँडसाठी तुमचे कर्तव्य आहे.

३.       दररोज व्यायाम करा, अगदी चालतात तरीही हरकत नाही, हे तुमच्या शरीराबाबत तुमचे कर्तव्य आहे.

४.       दररोज काहीतरी वाचा, हे तुमच्या मेंदूसाठी तुमचे कर्तव्य आहे.

५.       नेहमी सभोवतालचे काहीतरी नवीन शिकण्याचा प्रयत्न करा, तुमच्यातील लहान मुलाप्रती तुमचे हे कर्तव्य आहे.

६.       तुमच्या छंदासाठी थोडा वेळ काढा, स्व:तासाठी हे कर्तव्य आहे.

७.       नेहमी सभोवतालचे बारकाईने निरीक्षण करा, हे तुमच्यातील विद्यार्थ्यासाठीचे तुमचे कर्तव्य आहे.

८.       इतरांना मदत करण्याचा प्रयत्न करा, ते तुमच्याशी कितीही वाईट वागले तरीही, हे समाजाप्रती तुमचे कर्तव्य आहे. 

९.       तुमच्याभोवती असलेल्या प्रत्येक ज्येष्ठाचा आदर करा, हे ज्ञानाप्रती तुमचे कर्तव्य आहे.      

१०.   तुम्ही जेव्हा चूक असाल तेव्हा माफी मागण्यास लाजू नका किंवा उशीर करू नका, हे तुमच्या न्याय्यपणासाठी तुमचे कर्तव्य आहे…

थोडक्यात, मोठे होणे म्हणजे जीवनाप्रती तुमचे कर्तव्य समजून घेणे. मला नेहमी योग्य मार्गावर राहण्यासाठी मदत करणाऱ्या तुम्हा दोघांचे व निखिल, केतकी, श्रुतिका, रोहित एम, तनिषा, सिया व इतर समस्त तरुणाईचे मनापासून आभार!...

 बाबा.

 संजय देशपांडे

smd156812@gmail.com

संजीवनी डेव्हलपर्स 

कृपया पुण्यात हक्काचे घर/ऑफिस शोधण्याबाबतचे माझे शेअरिंग खालील YouTube लिंकवर पहा आणि आवडल्यास शेअर करा..

https://youtu.be/27j3I3rwGPQ?si=-ODYBxVI2Dl_C345